İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK
DEVLET YÖNETİMİ:
Devletin başında sultan, han, hakan unvanlı hükümdar bulunurdu. Devlet işlerinde sultanın eşi yardımcı olurdu. Selçuklularda hükümdardan sonra en yetkili kişi vezirdi. Devlet hükümdar ve ailesinin ortak malı sayılırdı. Ülke işleri Melikşah zamanında kurulan Divan’da görüşülürdü. Vilayetlerin yönetiminde MELİK denilen hükümdar çocukları bulunurdu. Bunların yanında ATABEY denilen tecrübeli devlet adamları bulunurdu.
NOT: Osmanlılar bu sistemi kullanmışlardır. Yalnız Osmanlılarda padişah çocuklarına ŞEHZADE, yanındaki eğiticilerine de LALA denilmiştir.
ORDU:
- Karahanlıların, Karluk, Yağma ve Çiğil Türklerinden oluşan düzenli orduları vardı.
- Gazneliler, orduda ilk defa Kapıkulu teşkilatının temelini atmışlardır. Orduda filleri kullanmışlardır.
- Selçuklularda ordunun büyük bir bölümü aylıklı askerlerden ve ikta askerlerinden oluşuyordu.
– Aylıklı askerler, sultana bağlı Hassa Ordusu idi.
– Selçuklular ülkelerindeki toprakları, elde edilen gelire göre ayırmışlardır. Bu parçalara İKTA denilirdi. Bu toprakların geliri maaş ve hizmet karşılığı olarak devlet adamlarına, komutanlara ve subaylara verilirdi. Bu görevliler kendilerine verilen toprağın geliri ile asker yetiştirirlerdi. Bu askerlere ikta askerleri, bu sisteme de ikta sistemi denir.
Bunların dışında Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı beylik ve devletler de gerektiğinde ordu gönderirlerdi.
SOSYAL VE EKONOMİK YAŞAM:
Büyük Selçuklularda halkın büyük bir bölümü göçebe idi. Bunlar hayvancılıkla uğraşırlardı. Şehir ve kasabalarda oturanlar tarım, sanat ve ticaretle uğraşırlardı. Selçuklular zamanında tarım ve ticaretin gelişmesi için su kanalları, kervansaraylar, yollar ve köprüler yapılmıştır. Kervansaraylarda konaklayanlardan masraf alınmazdı. LONCA denilen esnaf ve zanaatkar teşkilatlanması vardır.
DİL, EDEBİYAT VE BİLİM:
KARAHANLILAR:
Türkçeyi ilk resmi dil ilan eden Karahanlılar Devleti’nden Satuk Buğra Han’dır. Karahanlılar ilk Türk-İslam eserlerini vermişlerdir.
Bunlar;
KUTADGU BİLİG: Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır. Kutlu bilgi anlamına gelmektedir. Sultanlara öğüt vermek amacıyla yazılmıştır.
DİVAN-I LÜGATİ-T TÜRK: Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapçadan daha üstün bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazmıştır.
DİVAN-I HİKMET: Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır. Türkçe yazılmış şiir kitabıdır.
ATABETÜ-L HAKAYIK: Edip Ahmet Yüknekli tarafından yazılmıştır. Dini ve ahlaki öğütler vermek amacıyla yazılmıştır.
GAZNELİLER:
- Arap ve Fars kültüründen etkilendiler. Arapça ve Farsçayı Türkçeden daha fazla kullandılar.
- Firdevsi, Gazneli Mahmut için ŞAHNAME adlı eseri sundu.
SELÇUKLULAR:
- Büyük Selçuklular zamanında Sadi’nin yazdığı, GÜLİSTAN adlı eser önemlidir.
- Nizamülmülk tarafından Nizamiye Medreseleri kurulmuştur.
- Muhammed Gazali, Ömer Hayyam, Hakani ve Sadi bu medreselerde yetişmiştir.
- Nizamülmülk SİYASETNAME adlı eseri yazmıştır.
Farabi, İbn-i Sina, Harezmi, Biruni, Ömer Hayyam ve Zemahşeri bu dönemde yetişmişlerdir
Yazının Sahibi İlker Akbaş
