MESLEK SEÇİMİ
Hepimize "büyüdüğünde ne olmak istersin?" sorusu sorulmuştur.
Çocukken genellikle hazır bir yanıtınız vardı: İtfaiyeci, polis,
uçak pilotu, postacı, kamyon sürücüsü, astronot, dansçı, doktor,
hemşire. Lise öğrencisiyken, özgül meslekleri, bunların gerektirdiği
eğitimi ve iş olanaklarını düşündükçe daha az emin olmaya
başladınız. Geçenlerde bir meslektaşımız on üç-on beş
yaşlarındaki ergenlere "Sizi en çok kaygılandıran nedir?" sorusunu
sordu. Çoğunluk "mezun olduğumda ne yapacağımı bilmemek"
yanıtını verdi. Eğer hala bilmiyorsanız, yalnız değilsiniz.
Bir meslektaşımız üniversite birinci ve ikinci sınıf öğrencilerine
bir mesleğe karar verip vermediklerini sorduğunda, her dönem
öğrencilerin yüzde 15-20'si karar vermediğini belirtmiştir. Bunun
nedenlerinden biri, gelecek kırk yıl boyunca çalışmanın büyük
olasılıkla başka herhangi bir etkinlikten çok daha fazla zamanınızı
alacağı ve ne yapmak istediğinize karar vermenin
yıllar boyunca kolay olmayacağıdır.
Bir başka neden, benlik-kavramının gelişmesinin kısmen bireyin
işiyle belirlenmesidir. Asya ülkelerinde diğer insanlara
sadece adınızla değil fakat yaptığınız işle tanıtılırsınız, çünkü
işiniz statünüzü etkilemektedir. Bizimki de içinde olmak üzere
birçok toplum mesleklere değişen derecelerde saygınlık yüklemektedir.
Bazen ünvandaki küçük bir değişiklik statüyü güçlendirir;
kapıcıların bekçi, bahçıvanların çevreyi güzelleştirme
yetkilisi olduğunda görüldüğü gibi.
Havighurst (1972) bireylerin ekonomik bir kariyerde karar
kılarken yaşamları boyunca altı özgül evreden geçtiklerini ileri
sürmektedir (bunlardan dördü aşağıda görülmektedir).
Havighurst'un mesleki gelişim evreleri
Yaşlar - Meslek gelişim evresi
5-10 - Çalışan biriyle özdeşleşme: Baba, anne, diğer önemli insanlar.
Çalışma kavramı, benlik idealinin önemli bir parçası haline gelir.
10-15 - Çalışmanın temel alışkanlıklarını kazanma.
Bireyin zamanını ve enerjisini ev işlerini ve okul ödevlerini
yapmak için düzenlemeyi öğrenmesi.
Uygun durumlarda işi oyundan önceye almayı öğrenme.
15-25 - Mesleki yapıda bir çalışan olarak kimlik kazanmak.
Bir mesleği seçme ve ona hazırlanma.
Meslek seçimi ve ekonomik bağımsızlığın güvencesi için bir temel olarak
iş deneyimi edinmek.
25-40 - Üretici bir insan olmak.
Mesleğinin becerilerini geliştirmek.
Mesleğinde merdivenleri tırmanmak.
Kaynak: Adams, J.F., Understanding Adolescence, Allyn and
Bacon, Inc., 1976, s. 498-499.
MESLEĞE İLİŞKİN BAZI GÖRÜŞLER
Bir ergen hangi mesleği seçerse seçsin, bu seçim büyük bir
olasılıkla fırsatların, ilgilerin ve yeteneğin gözönüne alınmasını
içermiştir (Arkoff, 1968). Bu konuyu, bir kimsenin sorabileceği
birçok soru açısından ele alabiliriz. Birincisi, "Ne tür işler var?"
sorusudur. Bunun yanıtı, elbette her türdür. Çevrenizde gördüklerinizi
beğenmiyorsanız 47.000'den fazla farklı işin tanımlandığı
Meslek Adları Sözlüğü'ne (1977) bakabilirsiniz.
İkincisi, "Gerçekten ne tür bir iş yapmak isterim?" sorusudur.
Kuşkusuz, birçok ilginizin çoktan farkındasınızdır, fakat kararınızı
dayandıracağınız daha fazla bilgi isterseniz bir psikologtan
ya da okulunuzdaki danışmandan size Kuder Tercih Kaydı
(Kuder, 1970) gibi bir ilgi envanteri uygulamasını isteyebilirsiniz.
Elbette, tek başına ilgi bir meslekteki başarıyı garanti etmeyecektir.
Son olarak, "Ben ne tür bir iş yapabilirim?" sorusu gelir. Eğer
bir kağıt alarak oturup bilginizi, becerilerinizi ve yeteneklerinizi
sıralarsanız şaşırabilirsiniz. Çünkü büyük bir olasılıkla başarılı
olabileceğiniz birçok alan vardır.
ÖNEMLİ ETKİ KAYNAKLARI
En son meslek tercihimizi etkileyen sayısız etkenden bazıları
elbetteki anababayı, televizyonu, sinema filmlerini, magazin
dergilerini ve cinsiyeti içerir. Çocukların çalışma anlayışları
genellikle aile içinde başlar. Küçükler ergenliğe yaklaştıkça,
anababalar onları doğrudan ya da dolayı olarak etkilerler. Bu
etkileme aile işini ele alma ya da anababadan birinin mesleğini
sürdürme beklentisinin işaretleri yoluyla olabilir. Bazı aileler
bunu becerileri öğreterek, ilgileri ve hobileri özendirerek
yaparlar. Anababalar, çocuğun ya da ergenin özdeşleşeceği modeller
olarak işlev görebilirler. Conger (1973), doktorların erkek
çocuklarının yüzde 44'ünün tıbbı meslek olarak seçerken, hukukçuların
erkek çocuklarının yüzde 30'unun hukuka yöneldiğini bildirmiştir.
Okulların oynadığı önemli role daha önce değinildi. Televizyon ve
sinema filmleri çocuklara ve ergenlere meslekler hakkındaki
fikirlerinin birçoğunu sağlamaktadır; fakat bunlar çoğu
zaman gerçekçi ve doğru değildir. Doktorlar zamanlarının çoğunu
ölüm-kalım sorunlarını çözmeye çalışarak ya da çevrede şakalar
yaparak geçirmezler. Hemşireler çok çalışırlar ve hastalara
gülümseyip "Merhaba, bugün nasılsınız?" demekten daha az
zevk veren işler yaparlar. Avukatlar, mahkeme salonunda konuşarak
geçirdikleri saatlerden çok daha fazlasını hukuk kitapları
arasında araştırma yaparken harcarlar. Polis dedektifleri,
zamanlarının çoğunu insanları sorguya çekerek ve uzun raporlar
yazarak, az bir bölümünü de kent içinde bir kitle katilini kovalayarak
geçirirler. Ergenler, bir mesleğe karar vermeden önce, tipik
bir çalışma gününde bir işin gerçekten nasıl olduğunu görmek
için bir kimseyi izlemelidirler. Sayıları gittikçe artan okullar,
buna olanak sağlayan "meslek günleri" düzenlemeye başlıyorlar.
Ayrıca, kadınların hızla değişen rolü ortadadır. Yakın zamana
kadar kızların çoğu ev kadını ve anne oluyorlardı ve diğer
işlerin çok azı onlara açıktı. Kadınlar, eğer çalışıyorlarsa, daha
çok kadın işi olarak kabul edilen işlerle büyük oranda sınırlanmışlardı.
1970 Amerika Birleşik Devletleri nüfus sayımına
göre hemşirelerin yüzde 98'i, sekreterlerin yüzde 97'si ve
kütüphanecilerin yüzde 82'si kadındı. Douvan ve Adelson (1966) tarafından
yürütülen bir çalışmada 15-18 yaşındaki kızların yüzde
95'i sadece beş alandaki meslekleri yapmakla ilgilendiklerini
dile getirmişlerdir: Öğretmenler, sekreterler, hemşireler, sosyal
çalışmacılar ya da hostesler (artık uçuş görevlileri olarak anılmakta).
Fakat bugün artan sayıda genç kız "başarı korkusu" olmaksızın
tıp, hukuk, basın-yayın, ekonomi, mimarlık ve birçok
diğer mesleğe girmektedir.
LİSE SIRASINDA ÇALIŞMA
Çalışma, ergenlere tam-zamanlı meslekleri aramayı isteyebilecekleri
alanlarda ilgilerini ve becerilerini denemelerine olanak
sağlar. Ancak, birçok eyalet on dört yaşından küçük ergenlerin
parayla çalıştırılmasını yasakladığı için küçük ergenler bazı
önemli deneyimleri kaçırırlar. Orta ergenlikte, gençlere açık
olan meslekler sadece gazete dağıtmak, benzin pompalamak, bebek
bakmak, süpermarket raflarını düzenlemek ve lokantalarda
masalara hizmet etmektir. Bunlar birçok ergenin aklında olan
işler değildir. Fakat deneyim olmadan gerçek bir işe sahip olamazlar
ve bir işe sahip olmadan da deneyim kazanamazlar.
Liseye devam eden ergenlerin çalışmaları gerekir mi? Cromer'in
(1974) yürüttüğü bir çalışmada bu soru ergenlerin yüzde
92'si tarafından "Evet" olarak yanıtlanmıştır. Ne kadar
çalışmalıdırlar? Bu soruya, yüzde 84 "yıl boyunca tam-gün" ve sadece
yüzde 20'si "yalnızca yaz tatili sırasında" yanıtını vermiştir.
Moore and Hedges (1975), 16-18 yaş öğrencileri arasında erkeklerin
yüzde 50'sinin ve kızların yüzde 41'inin yarım-zamanı işinin
haftada 15-25 saat, erkeklerin yüzde 10'unun ve kızların yüzde
9'unun haftada 30-34 saat zamanını aldığını bulmuştur. Yirmi-
yirmi dört yaşlar arasındaki erkeklerin yüzde 50'si ve kızların
yüzde 45'i haftada 15-29 saat, erkeklerin yüzde 25'i ve kızların
yüzde 28'i 30-34 saat çalıştırılmaktaydı (bunların hepsi okula
gitmeye ek olarak).
Ergenler liseye giderken niçin yarım-zamanlı olarak çalışıyorlar?
Üç birincil neden erkekler ve kızlar için aynıdır; günlük
giderlerini ödemek, para biriktirmek, gelecekteki eğitim
harcamaları için hazırlanmak. Daha sonra, erkekler araba satın almak
için para isterken, kızlar mesleki deneyim elde etmeye çalışırlar.
Meslekler üzerinde düşünüp taşınırken, bu dönemin başında
olanlar sonundakilerden daha az olmak üzere, bazı ergenler kendilerini
diğer iki gelişim görevine yaklaşıyor olarak bulurlar.
Bunlardan birincisi, birçok genç insanın başarı için gerekli becerilere
sahip olmadığı evliliğe ve aile yaşantısına hazırlanmadır.
Ama eğitimciler bunu bilirler; böylece kurslar ve rehberlik hizmetleri
lise programlarında gitgide artarak yer almaktadır.
İkinci görev bir ahlak ve değerler sisteminin kazanılmasını içerir
ve bunun başarılması genellikle ergenliğin sonunda ya da genç
yetişkinliğin başlangıcında gelir.
