Yeryüzünün tarnamının ya da bir bölümünün, kuşbakışı görünüşünün, belli bir ölçek dahilinde küçültülerek, bir düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizime harita denir.
Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gerekli olan koşullar şunlardır:
1. Kuşbakışı olarak çizilmiş olması
Haritası çizilen alanın tam tepeden görünüşü kuşbakışı olarak adlandırılır. Haritaiarın çiziminde tepeden görünüm sağlanamaz ise yeryüzü şekillerinin biçimlerinde, boyutlarında ve birbirlerine göre uzaklıklarında değişmeler olur.
2. Belirli bir ölçek dahilinde küçültülmüş olması s
Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir. Ya da harita £
üzerinde belirli iki nokta arasındaki uzaklığın, arazideki ^
uzaklığa oranıdır. Yani formü! ile gösterirsek; 2
Ölçek= Harita üzerindeki uzunluk / Arazi üzerindeki -3|
uzunluktur. .=£
5
ÜJ
Ölçekler, kesir ölçek ve çizik ölçek diye iki şekilde ifade edilir.
a. Kesir ölçek: Küçültme oranı kesirli sayılarla ifade
edilen ve haritalarda en çok kullanılan ölçeklerdir. 1/500,
1/5.000,1/50.000,1/500.000 gibi.
Kesir ölçeklerde pay her zaman 1'dir. Paydada yer alan sayı ise, haritası çizilen alanın kaç defa küçültüldüğünü gösterir.
b. Çizik (Grafik) Ölçek: Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi
üzerinde harita üzerindeki uzunlukların gerçek
uzunluklara oranının gösterildiği ölçeklerdir.
Herhangi bir yerin, kuşbakışı görünüşünün öiçeksiz ve kabataslak olarak bir düzleme aktarılmasına kroki denilmektedir. Harita ile kroki arasındaki fark, krokinin ölçeksiz, haritanın ise ölçekli olımasıdır.
3. Bir düzleme aktarılmış olması
Dünya'nın kutuplardan basık. Ekvator'dan şişkin kendine has küresel bir şekli vardır. Dünya'nın küresel yüzeyi düzleme aktırılırken bazı güçlüklerle karşılaşılır. Bunun nedeni, küresel yüzeyin düzleme aktarılmasının geometrik açıdan imkânsız olmasıdır. Buna bağlı olarak
harltalar çizilirken, kara ve denızlerin yerküre üzerindeki biçimleri ve genişliklerı tam olarak yansıtılamamakta ve boyutlarında gerçeğe uymayan bozulmalar olmaktadır. Haritalarda görülen ise, gerçeğin az ya da çok benzeridir.
Harita çizimindeki zorluklar dikkate alınarak bazı metodlar geliştiriimiştir. Buna projeksiyon (izdüşüm) yöntemleri adı verilir.
Projeksiyonlar, izdüşüm (Yükseltinin sıfır m. kabu! edilmesi) esasına göre çizildiğinden, yükseltinin fazla olduğu yerlerde ve ülkelerde izdüşüm alan ile gerçek alan arasındaki fark arîar.
Türkiye'de, izdüşüm alan ile gerçek alan arasındaki farkın en fazia olduğu bölgeler Doğu Anadoiu ve Karadeniz, en az olduğu bölgeler ise Marmara ve Güneydoğu Anadolu'dur.
Başiıca projeksiyon yöntemleri şunlardır:
Silindir Projeksiyon: Ekvator ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kuilanılır.
Konik Projeksiyon: Kutuplar ve çevresindeki bölgeierin çiziminde kullanılır.
Düzlem (Ufki) Projeksiyon: Projeksiyon yüzeyi nereye değdirilmişse orada çizim yapılmasına yardımcı olur, Daha çok orta enlemler için kullanılır,
HARİTA ÇEŞİTLERİ
Haritalar genel olarak ölçeklerine ve kullanım amaçlarına göre ikiyeayrılır.
A. ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR 1. Büyük Ölçekli Haritalar
a. Plânlar: Ölçeği 1/20.000'e kadar olan hariîaiardır.
Şehir imar plânları, kadastro haritaları bu türdendir.
b. Topoğrafya Haritaları: Ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000
arasında olan haritalardır. Ulaşım haritaları ile topoğrafik.
jeolojik, morfolojik haritalar bu türdendir.
Büyük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır:
» Paydası küçüktür.
» Dar alanları gösterir.
» Ayrıntıyı gösterme gücü fazladır.
» Küçültme oranı az olduğundan bozulma oranı da
78-
-GENEL YETENEK GENEL KÜLTUR DERGİSİ-
azdır.
» Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre düzlemde daha fazla yer kaplarlar.
» İzohipsler arası yükselti farkı azdır.
2. Orta Ölçekli Haritalar
Ölçeği 1/200.000 ile 1/500.000 arasında olan haritalardır.
3. Küçük Ölçekli Haritalar
Ölçeği 1/500.000'den daha küçük olan haritalardır. Bu haritalar Dünya'nın, kıtaların, ülkelerin tamamını veya bir bölümünü gösterir.
Küçük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır:
» Paydası büyüktür. Küçültme oranı fazladır. » Geniş alanları gösterir. Bozulma oranı fazladır. » Ayrıntıyı gösterme gücü azdır.
» Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre düzlem üzerinde daha az yer kaplarlar.
» İzohipsler arası yükselti farkı fazladır.
B. KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE HARİTALAR
1. İdari ve Siyasi Haritalar
Ülkelerin başka ülkelerle olan sınırlarının gösterildiği haritalara siyasi haritalar adı verilirken, ülkelerin kendi içerisindeki illeri, eyaletleri, bölgeleri gösteren haritalara idari haritalar denilmektedir.
2. Fiziki Haritalar
Yeryüzü şekillerinin fiziki yapısını, dağılış ve yükseltilerini gösteren haritalardır.
3. Beşeri ve Ekonomik Haritalar
Nüfus, göç, yerleşme, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm, vb. dağılışını gösteren haritalardır.
4. Özel Haritalar
Belirli bir konu için özel olarak hazırlanan haritalardır. (Jeomorfoloji, meteoroloji, toprak haritaları gibi.)
HARİTA PROBLEMLERİ A. Uzunluk Problemleri
a. Gerçek Uzunluk: Harita uzunluğu ile ölçek verilerek
gerçek uzunluk sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.
Gerçek Uzaklık = Harita Uzaklığı x Ölçeğin Paydası
b. Harita Uzunluğu: Gerçek uzunluk ile ölçek verilerek
harita uzunluğu sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.
Harita Uzaklığı= Gerçek Uzaklık/ Ölçeğin Paydası
o
>-'o
Ui
c. Ölçek: Gerçek uzunluk ile harita uzunluğu verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.
Ölçek Paydası =
Harita Uzunluğu Gerçek uzunluk
B. Alan Problemleri
a. Gerçek Alan: Haritadaki alan ve ölçek verilerek
gerçek alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.
Gerçek Alan= Harita Alanı x (Ölçeğin Paydası)2
b. Harita Alanı: Gerçek alan ve ölçek verilerek
haritadaki alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.
Haritaalanı =
Gerçek Alan (ÖlçeğinPaydası)'
c. Ölçek: Gerçek alan ile harita alanı verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.
Ölçek -
HaritaAlanı
GerçekAlan
3. Çizik Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi
Harita problemlerinde çizik ölçek verilip kesir ölçeğe çevrilmesi istendiğinde;
Ölçek
formülü kullanılır.
HaritaUzaklığı Gerçekllzaklık
HARİTALARDA YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİ GÖSTERME YÖNTEMLERİ
Haritada yeryüzü şekilleri şu yöntemlerle gösterifmektedir.
1. Renklendirme Yöntemi
Fiziki haritalarda yeryüzü şekillerini belirgin gösterebilmek için yükselti basamakları renklerle ifade edilir. Renktendirme işlemi, aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi bir sıra takip eder.
YÜKSELTİ BASAMAKLARI (M) İ RENKLER
0-200 Yeşil
200-500 Açık Yeşil
500-1000 Sarı
1000-1500 Turuncu
1500-2000 Açık Kahverengi
2000 ve üzeri Koyu Kahverengi
Fiziki haritalarda buzullar ya da kalıcı karlar b9yaz renk ile gösterilirler. Göl, deniz ve okyanuslar ise mavi renkle gösterilmektedir. (Mavinin tonu koyulaştıkça derinliğin arttığı anlaşılır.)
-COGRAFYA-
79
2. Gölgelendirme Yöntemi
Yerşekillerinin bir yönden ışıkla aydınlatıldığı düşünülür. Buna göre, ışık alan yerler açık, gölgede kalan yerler koyu r9nkt9 boyanır. Haritacılıkta daha çok yardımcı bir yönt9m olarak kullanılır.
3. Tarama Yöntemi
Eğim ile orantılı olarak kalınlıkları artan çizgilerle yerşekilleri gösterilir.
izohipslerin sıklaştığı yerler eğimin arttığını, seyrekleştiği yerler ise eğimin azaldığını gösterir.
Çukurluklar, derinlik istikametinde ok işareti konularak gösterilir. (Krater, poiye, obruk gibi)
Her izohips eğrisi kendisinden daha yüks9k bir izohipsi çevreler. Ancak çukur yerlerde bunun tersi geçerlidir.
İki izohips eğrisi arasındaki yükselti farkına eküidistans (izohips aralığı) denir.
İzohipslerin sık geçtiği deniz kıyılarında kıta sahanlığı (şelfi) dar, seyrek geçtiği kıyılarda kıta sahanlığı geniştir. Başka bir ifade ile, alçak kıyılarda deniz sığ, yüksek kıyılarda deniz derindir.
Tarama yönteminde, eğim fazla ise çizgiler kalın, kısa ve sık olur. Eğim az ise çizgiler ince, uzun ve S9yr9k olur. Düz alanlar ise taranmayarak boş bırakılır. Fazla kullanılmayan bir yöntemdir.
4. Kabartma Yöntemi
Yeryüzü şekillerinin belirli bir ölçek dahilinde küçültüferek _
Q
co tn
oluşturulan maketleridir. Bu yöntem, yerşekillerinin -~~ gerçeğ9 en uygun olarak gösterilmesini sağlar. Ancak, kabartma haritaların yapılışı ve taşınması zor olduğundan kullanım alanı dardır.
5. İzohips (Eş yükselti) Yöntemi
Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izohips eğrileri denir.
İzohipslerin özellikleri şunlardır:
» İç içe kapalı eğrilerdir.
» Yeryüzü şekillerinin yükseltilerini ve biçimlerini canlandmrlar.
» Sıfır (0) m izohipsi deniz seviyesinden başlar. Kara ile denizin birleştiği d9niz kıyısını düz bir çizgi halinde takip eder. Buna kıyı çizgisi adı verilir.
» izohips eğrileri dağ doruklarında nokta halini alır. Buralar zirve olarak tanımlanır.
» İzohipsler yeryüzü şekillerinin kuşbakışı görünümünü belirler.
» En geniş izohips halkası en aiçak yeri, 9n dar izohips halkası ise en yüksek yeri gösterir.
» Aynı izohips üzerind9 bulunan bütün noktaların yükseltileri birbirine eşittir.
» İki izohips eğrisi birbirini kesm^z.
» Birbirini çevrelem^yen komşu iki izohipsin yükseltileri aynıdır.
• D^niz seviyesine göre aynı derinlikteki noktaiarın birleşmesi ile elde edilen çizgilere izobat (eş derinlik) eğrileri denir. Kıyı çizgisi, izohips ile izobat eğrilerinin başlangıç çizgisidir.
Özellikleri:
» İç içe kapalı eğrilerdir.
» En geniş izobat eğrisi derinliği en az olan yeri, en dar izobat eğrisi ise derinliği en fazla olan yeri gösterir.
» İzobatların sıklaştığı yerlerde eğim artarken, seyrekleştiği yerlerde eğim azalır.
» İzobat eğrileri arası, kıyıdan derinlere doğru açık mavid^n koyu maviye doğru renklendirilir.
BAZI YERYUZU
İZOHİPS HARİTALARINDA ŞEKİLLERİNİN GÖSTERİLMESİ
a. Boyun: Î9p9 ve sırtlar arasında nispeten alçakta kalan düzlüklerdir.
b. Sırt: İki yamacın birleştiği, su bölümü çizgisinin geçtiği sınırdır.
80-
-GENEL YETENEK GENEL KULTUR DERGISİ-
c. Çanak (Kapalı Çukur): Çevresine göre yükseltisi az olan sahalardır. Çanakların kolaylıkla tanınabilmesi için, eğim yönünde merkezi gösteren bir ok işareti konur.
d. Kıyı Çizgisi: Deniz seviyesini gösteren sıfır metre
eğrisidir.
e. Delta: Akarsuların deniz9 döküldükleri yerlerde denize
doğru uzanan, üçgen şeklindeki çıkıntılardır.
f. Vadi: İzohipslerin zirveye doğru "A" şeklinde girinti
yaptıkları yerlerdir.
HARİTALARDAN YARARLANMA
1. İzohips haritalarından profil çıkarma
Yeryüzü şekillerinin yandan görünüşün9 (kesitine) profil denir.
Profil şu şekilde çıkarılır:
» Profili çıkarılacak olan noktaların arasına bir doğru çizilir.
» Bu doğrunun kestiği izohipslerin yükselti değerleri, alt kısma çizilecek yükselti ölçeği ile kesiştirilir.
» K9sişen noktalar birleştirildiğinde profil çıkarılmış olur.
Şu üç özellik kontrol edilerek profil bulunabilir.
a) Tepe sayısı
b) Eğim
c) Yükselti
2. İzobat haritalarından profil çıkarma
İzobat haritaiarından profil çıkarma işleminde, aynen izohips haritalarından profil çıkarılırken izlenen yollar uygulanır.
3.Yükselti Bulma
iki izohips arasındaki yükselti farkı dikkate alınarak, yükseltisi bilinen yerd^n başlamak üzere izohipsleri sayarak, istenüen noktanın yükseltisi bulunabilir. İzohips aralığı sayısının, iki izohips arası yükselti farkına çarpımı, toplam yükseltiyi verir.
4. Yön bulma
Haritalar genellikle kuzey - güney istikametinde çizilirler. Bundan yararlanarak yön tayin edilebilir. Ayrıca paralel V9 meridyenlerden de yararlanılabilir. Bunun yanında harita üzerindeki yön okları da bize bu konuda bilgi verir.
Q UJ
