TÜRKYE’DE ANAYASANIN TARH GELM
· Osmanlı mparatorluu’nun yönetim biçimi mutlak
monari olup, Yavuz Sultan Selim’in halîfelii
almasından sonra, teokratik yapı da kazanmıtır.
· lk anayasal gelime, 1808 Sened-i ttifak’tır
(II. Mahmut, Rumeli Âyanları ile imzalamıtır.
ngiltere’deki Magna Carta ‘ya benzer). Ancak, II.
Mahmut Hukukun Üstünlüü lkesi’ni kabûl etmi
deildir. Mutlak otorite yine kendisidir.
· Anayasal geliimin ikinci adımı, Abdülmecit’in
Hariciye Nazırı Mustafa Reit Paa’ya hazırlatıp ilan
ettii 1839 Tanzimat Fermanı’dır. Hukukun
Üstünlüü lkesi ilk kez kabûl edilmitir.
· Üçüncüsü, 1856 Islahat Fermanı‘dır. Din farkı
gözetilmeksizin bütün vatandalar eit haklara sahip
olmulardır. Tanzimat Fermanı’nı pekitirici
niteliktedir. Azınlıkların il genel meclislerine üye
olabilmeleri ve azınlık okulları açılması gibi hükümler
içerdii için, Osmanlı Devleti’nin daılmasını
hızlandırmıtır. Öte yandan, Müslüman halkın
memnuniyetsizliini arttırmıtır.
· 1876‘da, Türk tarihindeki ilk anayasa uygulamaya
konulmu, Osmanlı Devleti’nde Merûtiyet Dönemi
balamıtır. Anayasa, en temel yasadır. Ana ilevi,
halk ile devlet arasındaki ilikiyi düzenlemektir.
· Anayasa, yasaların kaynaıdır. Yasalar, anayasaya
aykırı olamaz.
· Anayasanın, deitirilme veya kaldırılması yasalara
göre daha zordur. Yasa, TBMM’de kabûl edilirken,
anayasanın kabûl edilmesi halk oylaması
(referandum) ile olur. Bu ekildeki anayasalara “Sert
Anayasa” denilir. Kabûl edilmesi yasalarla aynı
prosedüre sahip anayasaya da “Yumuak Anayasa”
denilmektedir.
· Anayasa, konuları genel hatlarıyla düzenlerken, yasa
ayrıntıları düzenler.
· Zamanla ihtiyaca cevap vermeyen anayasalarda,
deiiklie gidilir veya yeni anayasa hazırlanır.
Türkiye’de, 1876, 1921, 1924, 1961 ve 1982
yıllarında yeni anayasalar yürürlüe girmitir.
A. 1876 ANAYASASI (KANÛN-I ESÂSÎ)
Hükümet Sistemi: Merûtî Monari (yasama ve
yürütme organları, yürütmede toplanır)
· Türk tarihindeki ilk anayasadır. I. Merutiyet
Dönemi’ni balatmıtır. Heyet-i Mebusan ve Heyet-i
Âyan adı verilen iki meclisten oluan Meclis-i Umûmî
kurulmutur. Fakat, merûtî monari tam olarak
olumamıtır. Yasama görevi Âyan Meclisi ve
Meclis-i Mebusan’a verilmitir. Âyan Meclisi’nin
üyeleri padiah tarafından ölünceye kadar tayin
edilebilecektir. Mebusan Meclisi’nin üyeleri 4 yılda bir
yapılan seçimle her elli bin Osmanlı erkeinin
seçecei milletvekillerinden oluacaktır. Yürütme
yetkisi, padiahın baında bulunduu Heyet-i
Vükela’ya (Bakanlar Kurulu) bırakılmıtır. Yasa
teklifini sadece Heyet-i Vükela yapabilecektir. Heyet-i
Vükela’nın bakan ve bakanlarını padiah seçecek
ve azledecektir. Padiah, devlet güvenliini bozduu
gerekçesiyle polis aratırması yaptırabilecek ve suçlu
görülen kiileri sürgüne gönderebilecektir.
· 1877–1878 Osmanlı–Rus Savaı’nı bahane eden
II. Abdülhamit tarafından 1878 ‘de yürürlükten
kaldırılmı, böylece, I. Merûtîyet Dönemi son
bularak “stibdat Dönemi” balamıtır.
· 1908 Yılında yeniden yürürlüe girmi (II.Merutiyet),
bu kez, gerçek anlamda merutî monari anayasası
hâline getirilerek, Mebusan Meclisi’nin yetkileri
geniletilmitir.
B. 1921 ANAYASASI (TEKLÂT-I ESÂSÎYE)
Hükümet Sistemi: Meclis Hükümeti(yasama ve
yürütme organları,yasamada toplanır)
· Meclis Hükümeti sistemi benimsenmitir. Devlet
bakanı yoktur. Çünkü, henüz devletin rejimi
kurulmamıtır.
· Millî egemenlik ilkesi kabul edilmitir.
· Kuvvetler birlii ilkesi kabul edilmitir.
· Tek yumuak anayasamızdır (kabûl edilme veya
deitirilmesi yasalarla aynı prosedüre tâbi anayasa).
C. 1924 ANAYASASI
Hükûmet Sistemi: Karma Sistem, Kabine Sistemi
(yasama ve yürütme organları yasamada toplanır)
· Karma Hükûmet sistemi, Meclis Hükûmeti
sisteminden Parlamenter Hükûmet sistemine geçi
arasındaki süreç demektir.
· Çounlukçu demokrasi anlayıı benimsenmitir [oy
çokluu ilkesinin geçerli olması (“Çoulculuk” la
karıtırmayalım)].
· 1928’de, “Devletin dini slâm’dır” hükmü çıkartılmıtır.
· 1930’da kadınlar, yerel seçimlerde seçme, 1934’de
genel seçimlerde seçme – seçilme hakkını
almılardır.
· 1931’de seçmen yaı 18’den 22’ye çıkartılmıtır.
· 1937’de, Altı lke Anayasa’ya girmitir; dolayısıyla
Lâiklik de…
770
HUKUK BLGLER VE ANAYASA
Türkiye’de Anayasanın Tarihi Geliimi
· 1946’dan itibâren çok partili siyâsî hayata geçilmi
(ite bu çoulculuk), tek dereceli seçim sistemi
benimsenmitir.
D. 1961 ANAYASASI
Hükûmet Sistemi: Parlamenter Sistem, Kabine
Sistemi (yasama ve yürütme organları yasamada
toplanır)
· Yasama yetkisi, Millet Meclisi ve Cumhuriyet
Senatosu tarafından bölüülmütür.
· Temel hak ve özgürlüklerin en ayrıntılı biçimde
düzenlendii anayasadır.
· “Sosyal Hukuk Devleti” ilkesi ilk kez bu anayasada
yer almıtır.
· Anayasa Mahkemesi kurularak;
Anayasanın üstünlüü ilkesi,
Kanunların anayasaya uygunluunun yargısal
denetimi kabûl edilmitir.
· 1971 ve 1973 yıllarında, u düzenlemeler yapılmıtır:
Bakanlar Kurulu’na Kanun Hükmünde Kararname
çıkarma yetkisi verilmi,
Üniversite özerklii azaltılmı,
TRT’nin özerklii kaldırılmı,
Askeri Yüksek dare Mahkemesi ve Devlet
Güvenlik Mahkemesi kurularak yargı denetimine
sınırlama getirilmitir. (DGM’ ler 2004’ de
kaldırılmı, yerlerini, Aır Ceza Mahkemeleri
almıtır ).
E. 1982 ANAYASASI
Hükümet Sistemi: Parlamenter sistem, Kabine
Sistemi (yasama ve yürütme organları yasamada
toplanır)
· Kazuistik (her eyi kuralla çözme yöntemi, ayrıntıcı)
bir anayasadır.
· En “sert” anayasamızdır (deitirilmesi özel kurallara
balı).
· Yürütme organı güçlendirilmitir.
· Siyâsî kararlar almadaki zorlukları giderici hükümler
getirmitir; unlardır:
Cumhurbakanının TBMM seçimlerini yenileme
yetkisi vardır.
Cumhurbakanı dördüncü tur sonunda da
seçilemezse genel seçimler yenilenir.
Toplantı yeter sayısı, üye tamsayısının en az
üçte biri; karar yeter sayısı, katılanların salt
çounluudur (bu çounluk üye sayısının
1/4’ünden bir fazla olmak zorundadır).
Siyasî parti grupları en az 20 milletvekilinden
oluur.
· 1995’ de Anayasada deiiklikler yapılmıtır:
12 Eylül 1980 askeri darbesini öven cümleler
çıkartılmıtır.
Seçme ve siyasî partilere üye olma yaı 18’ e
inmitir.
Sendikaların siyaset yapma yasaı kalkmıtır.
Milletvekili sayısı 550’ ye çıkartılmıtır.
Kamu çalıanlarının sendika kurmalarına izin
verilmitir.
II. 1961 ve 1982 ANAYASALARININ
KARILATIRILMASI
A. BENZERLKLER
· ki anayasa da, askerî müdahale sonrasında
hazırlanmıtır.
· ki anayasada da, bir kanadı sivil, bir kanadı askerî
kesim oluturmutur:
Askerî Kanat Sivil Kanat
1961: Millî Birlik Komitesi Temsilciler Meclisi
1982: Millî Güvenlik Konseyi Danıma Meclisi
· ki anayasa da halk oyuna sunularak kabûl edilmitir
(1961: %61, 1982: %91 “EVET” oyuyla).
· Sivil kanadın bakanlar kurulu kurma ve düürme
yetkisi yoktur.
· Sivil kanat, seçim deil, atamayla gelmitir.
B. FARKLILIKLAR
· 1961 Anayasası’nın aksine, 1982 Anayasası’nın halk
oylamasında anayasanın kabûlü cumhurbakanı
seçimiyle birletirilmitir (Millî Güvenlik Konseyi
Bakanı Kenan Evren 7. Cumhurbakanı olmutur).
· 1982 Anayasası daha kazuistik ve daha serttir.
· 1961 Anayasası, 1982 Anayasası’na kıyasla, daha
fazla temel hak ve özgürlüklere yer vermitir.
· 1982 Anayasası’nda otorite (devlet) –
