A. ÖZEL KONUM
Herhangi bir yeri diğer yerlerden ayıran, sahip olduğu kendine has özelliklerin tümüne özel konum denir. Özel konum bir çok konuyu kapsamaktadır. Bunlara kısaca. değinirsek:
a) Denize göre konum: Dünya üzerindeki bir yerin Q
çevresindeki deniz ya da denizlere göre konumudur. w
Deniz etkisinde bulunan yerlerde; yıllık ortalama sıcaklık S
yüksek, sıcaklık farkları az ve yağış miktarı fazladır. -~
Bunun sonucunda tarım ürünleri daha fazla çeşitli, nüfus :5
yoğun, ticaret canlı ve ormanlık arazi fazladır. >-
b) Jeopolitik konum: Dünya üzerindeki herhangi bir
noktanın ekonomik, siyasi, askeri, ticari ve kültürel
etkilerini ortaya koyan özelliklerine denir.
c) Yerşekilleri ve Yüksekliğe Göre Konum: Bir yerin
yerşekillerine ve yükseltiye göre konumu; iklimini, bitki
örtüsünü, tarımsal faaliyetlerini, beşeri ve ekonomik
özelliklerini etkiler.
B. MATEMATİK KONUM
Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın, enlem ve boylam dereceleriyle belirtilmesine matematik konum denir.
PARALEL
iği varsayılan hayali
Ekvator'a paralel olarak çemberlere paralel denir.
Paralellerin Özellikleri
» Ekvator'un 90 kuzeyinde, 90 da güneyinde olmak
üzere, toplam 180 paralel bulunur. » Başlangıç paraleli Ekvator'dur. » En büyük paralel dairesi Ekvator'dur. Ekvator'dan
» Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe paralellerin boyları kısalır. Buna karşılık paralei numaraları büyür.
» Matematik konumu daha ayrıntılı olarak belirleyebilmek için, her paralel dairesi 60 dakikaya, her dakika 60 saniyeye bölünmüştür.
» 90° paralelleri nokta halindedir. Bunun nedeni; Dünya'nın şeklinin geoid olmasıdır.
» Paraleller birbirleriyle kesişmezler, birieşmezler. Paraleller doğu - batı doğrultusunda uzanırlar.
» Ardışık iki paralel arası uzaklık yaklaşık olarak 111 km'dir. Paralellerin bu özelliğinden yararlanarak kuzey güney doğrultusunda ve aynı meridyen üzerinde bulunan iki nokta arasındaki uzunluk hesaplanabilir.
Paraleller arası uzunluk işlemlerinde şu yol takip edilir:
- Aralarında uzaklığı sorulan noktalar arasındaki
enlem farkı bulunur. İstenilen merkezlerin her ikisi de
aynı yarım kürede ise, numarası büyük paralelden
küçük parale! çıkarılır. Farklı yarım küredeler ise
paraleller toplanır.
- Bulunan paralel farkı sabit uzaklık olan 111 ile
çarpılır. (Ardışık iki paralel arası 111 km olduğu için)
ENLEM
Paralel çemberlerinin (Boylamların), Başlangıç paraleline (Ekvator) olan uzaklığının açı cinsinden değerine enlem denir.
Alçak Enlemler; ekvator ile dönenceler arasında kalan enlemlere denir.
Orta Enlemler; dönenceler ile kutup daireleri arasında kalan enlemlere denir.
Yüksek Enlemler; kutup daireleri ile kutup noktaları arasında kalan enlemlere denir.
-COGRAFYA-
67
İki paralel arası uzaklığa bir enlem derecesi denir. Enlem Derecesil
ENLEMİN ETKILERİ
» Dünyanın dönüş hızı enleme bağlı olarak değişir. Kutuplara gidildikçe dönüş hızı azalır. (Çizgisel hız en fazla ekvatordadır.)
» Güneş ışınlarının düşme açısı, sıcaklıklar ve iklim özellilikleri anlamlere göre değişir. Buna bağlı olarak;
- Bitki örtüsü
- Tarım ürünleri
- Toprak yapısı
- Hayvan türleri
- Akarsu rejimleri değişiklik gösterir.
» Atmosferin kalınlığı anleme göre değişir.
» Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe yerçekimi artar. (Dünyanın merkezine yaklaşıldığı için)
>> Gece-gündüz süreleri enleme göre değişir. Ekvatorda bütün süreler birbirine eşittir. Kutuplara yaklaştıkça gece ve gündüz süreieri daha fazla uzayıp kısalır.
» Deniz ve okyanusların sıcaklık ve tuzluluğu kutuplara gidildikçe azatır.
» Cisimlerin gölge boyları enleme göre değişir. Kutuplara gidildikçe artar.
» Kuzey yarımküre'de güneyden, Güney yarımkürede kuzeyden esen rüzgarlar sıcaklığı artırır.
» Yerlaşma özellikleri ve yaşam biçimleri eniemlere göre değişir.
* Kısaca enlem; yerel saat va yer altı kaynakları dışında, dünyadaki hemen haman her şeye etki eder.
MERİDYEN
Bir kutuptan diğer kutba ulaşan, paralalleri dik açıyla kesen hayali yarım çemberlere meridyen denir.
Meridyenlerin Özellikleri
» Başlangıç meridyeninin 180 doğusunda, 180 de batısında olmak üzere, toplam 360 meridyen yayı vardır. Başlangıç meridyeni İngiltere'nin başkentindeki Greenwich istasyonundan geçen
meridyendir.
Koordinatlarla bir yeri daha iyi belirleyebilmek için, her meridyan derecesi 60 dakikaya: her dakika 60 saniyeye bölünmüştür.
Kuzey Kutbu
Ekvator
Başlangıç Meridyeni
Güney Kutbu
» Ekvator üzarinde iki meridyen arası uzaklık 111 km' dir. Kutuplara doğru gidiidikçe bu uzaklık azalır. Bütün meridyenlerin boyları birbirine eşittir.
» Aynı maridyen üzerinde bulunan bütün noktaların (Güneş karşısından aynı anda geçtiklerinden) yerel saatleri aynıdır.
» Meridyen deraceleri Greenvvich'ten doğuya ve batıya gidildikçe büyür. Meridyenler kuzey - güney doğrultusunda uzanır. Bütün meridyenler kutuplarda birleşirler.
» Meridyenler bir paralel boyunca birbirlerinden eşit uzaklıkta bulunurlar.
» Ardışık iki maridyan arasındaki yeral saat farkı 4 dakikadır. (Bu durum açısai hızın her yerde aynı olduğunu gösterir.)
BOYLAM
Meridyenlerin, başlangıç maridyenina (Greenvvich) olan uzaklığının açı cinsinden değerine boylam denir. Meridyen ve boylam birbirlarinin yerine kullanılırlar. İki meridyen arası uzaklığa bir boylam derecesi denir.
Başlangıç Meridyeni
Kuzey Kutbu
Ekvator
Meridyen
Boylam Dereceleri
Güney Kutbu
Boylamın Etkileri
Boylamın Dünya üzerindeki en belirgin etkisi, yerel saat farklarını oluşturmasıdır.
YEREL SAAT
Aynı boylam üzerindeki noktalar ekinoks durumunda güneşin önünden aynı zamanda geçerler. Bu nadenle her
68-
-GENEL YETENEK GENEL KULTUR DERGISI-
meridyenin kendine özgü bir saati vardır. Buna yerel saat denir.
Yerel saat farkları, meridyenlerden faydalanılarak hesaplanır. Yerel saat hesaplarını yapabilmek için şunları öğrenmekte fayda vardır:
Aynı meridyen üzerinde bulunan bütün noktaların öğle vakitleri aynı anda olur ve yerel saatleri birbirine eşittir. Aynı meridyen üzerinde bulunan noktaların yerel saatleri birbirine eşit olmasına rağmen (21 Mart ve 23 Eylül tarihleri hariç) Güneş'in doğma ve batma saatleri farklıdır. Bunun nedeni, Dünya ekseninin 23° 27' eğik olmasıdır.
YEREL SAAT PROBLEMLERİ
Yerel saat problemlerinde şu yol takip edilir:
a. İstenilen merkezlerin her ikisi de Greenvvich'in
batısında ya da doğusunda ise, boylam numarası büyük
olandan küçük olan çıkarılır. istenilen merkezlerden birisi
Greenvvich'in doğusunda diğeri batısında ise boylamlar
toplanır.
Buna göre; Boylam farkı bulunur. Bulunan boylam farkı sabit zaman farkı olan 4' ile çarpılarak yerel saat farkı hesaplanır.
b. Dünya batıdan doğuya doğru döner. Bu nedenle,
doğuda yerel saat batıya göre daima ileridir. Batıda ise
yerel saat doğuya göre daima geridir.
Buna göre; Batıdaki bir noktanın yerel saati verilecek, ıu
doğudaki bir noktanın yerel saati sorulacak olursa, g
doğuda yerel saat daima ileri olacağından aradaki yerel îi
saat farkı toplanır, Doğudaki bir noktanın yerel saati S
verilir, batıdaki bir noktanın yerel saati sorulursa, batı ^
daima geri kalacağından aradaki yerel saat farkı çıkarılır.
GÜNEŞ PROBLEMLERI
Güneş'in doğma ve batma saati ile ilgili problemlerde şu yol takip edilir:
a. Yerel saat problemlerinde anlatıldığı gibi iki nokta arasındaki yerel saat farkı bulunur.
b. Dünya, batıdan doğuya doğru döndüğü için, doğuda Güneş batıya göre daima erken doğar. erken batar. Batıda ise Güneş, doğuya göre daima geç doğar, geç batar.
Buna göre; Batıdaki bir noktada Güneş'in doğma saati verilir, doğudaki bir noktada Güneş'in doğma saati sorulursa, doğuda Güneş erken doğacağından aradaki yerel saat farkı çıkarılır. Eğer tersi sorulursa, batıda Güneş geç doğacağından aradaki yerel saat farkı toplanır.
TARİH DEĞİŞTİRME ÇİZGİSİ
Dünya'nın doğu ve batı yarıım kürelerinin uç noktaları arasında bir günlük zaman farkı vardır. Bu nedenle,
Başlangıç meridyeninin devamı olan 180° meridyeni, tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir.
» 180° boylamının batısına doğru gidildiğinde, Doğu Yarım Küre'ye geçildiği için, tarih bir gün ileridir.
» 180° boylamının doğusuna doğru gidildiğinde, Batı Yarım Küre'ye geçüdiği için, tarih bir gün geridir.
» Tarih değiştirme çizgisi denizlerden geçirilmiştir. Hiçbir karanın üzerinden geçmemektedir. (Tarih ve saatlerde yanlışlık olmaması için) Bu yüzden diğer meridyenler gibi yanlı değil, yamuktur.
TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU
Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Konumu Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları
» Üç tarafı denizlerle çevrilidir, bunun sonucunda iklim çeşitliliği, dolayısıyla bitki örtüsü, tarım ürünleri, turizm faaliyetleri de çeşitlenmiştir.
» İstanbul ve Çanakkale boğazları vasıtasıyia Karadeniz'i Akdeniz' e bağlayan yollar Türkiye'nin kontrolü altındadır.
» Petrol ülkeleri ile sanayileşmiş ülkeler arasında yer alır.
» Eğim ve engebenin fazla olması gerçek alanıyla iz düşüm alanı arasındaki farklılığı arttırmıştır.
» Türkiye'de dağların doğu-batı yönünde uzanması denizsel iklimin iç bölgelere sokulmasını engellemiş (Ege Bölgesi hariç), ulaşımı doğu batı yönünde kolaylaştırmış, kuzey ve güney yönünde zorlaştırmıştır.
» Türkiye, Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının birbirine en çok yaklaştığı yerde bulunur.
» Farklı kültürlerin kurulduğu, Dünya'nın en eski
-COGRAFYA-
69
kültür hazinelerine sahiptir.
» Türkiye'nin ortalama yükseltisi fazladır. (Yaklaşık 1132 m.) Ayrıca yükselti genel olarak batıdan doğuya doğru artmaktadır. Bunun sonucunda doğuya doğru gidildikçe sıcaklık azalır.
» Zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir. Türkiye'nin Matematik Konumu ve Sonuçiarı
» Türkiye, 36° - 42° Kuzey paralelleri ile 26° 45° Doğu meridyenleri arasında yer alır. Diğer bir ifadeyle, Türkiye Ekvator'un kuzeyinde ve Greenvvich'in doğusunda buiunan bir ülkedir. Türkiye'nin matematik konumunun sonuçları şöylece sıralanabilir:
» Aynı anda tek ortak saat kullanılır. Çünkü doğu -batı yönünde fazla geniş değildir.
» Güneş ışınları hiçbir zaman dik açıyla gelmez. (Dönencelerin dışında kaldığı için)
» İki meridyen arası uzaklık yaklaşık olarak 85 - 86 km dir.
» Kuzey Yarımküre'nin Orta kuşağında yer alır. » Dört mevsim belirgin olarak görülür. » Kışın cephesel yağışlar fazladır.
» Güneyden kuzeye gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür. Bunun sonucunda: Kuzeye gidildikçe sıcaklıklar azalır, gölge boyları uzar, deniz sularının tuzluluğu azalır, güneşlenme gün süresi azalır.
» Güneyden kuzeye gidildikçe cisimlerin gölge boyu uzar.
» Güneyden kuzeye gidildikçe gece - gündüz süreleri arasındaki fark artar. (Ekinoks tarihleri hariç)
» Kuzeyden esen rüzgârîar sıcaklığı düşürürken, güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı yükseltir.
» Dağların güney yamaçları daha sıcaktır. Buna bağlı olarak güney yamaçlarda yerleşmeier fazladır.
» Bir cismin öğle vakti gölgesi daima kuzeydedir. » Batı rüzgarları kuşağında yer alır.
» Haziranda yaz dönümü, Aralıkta kış dönümü yaşanır.
» Başiangıç meridyeninin doğusunda yer alır.
» Türkiye'nin doğusuyla batısı arasında 45° - 26°= 19 boylam, 19.4' = 76 dakikalık zaman farkı bulunur.
» 2. (30° Doğu) ve 3. (45° Doğu) saat dilimleri ortak saat olarak kullanılır.
'CD
tU Û
„=£•■ '5
UJ
5-
