İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyeti
1)Devlet Yönetimi
A) Hükümdar Unvanları ve Sembolleri
İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
Sembol
Unvan
Tuğ
Han
Sancak
Hakan
Örgin(Yay)
İlig
Otağ
Erkin
Nevbet
Bey
Kotuz(Sorguç)
Padişah
Tıraz(Elbise)
Sultan
Hilat(Hediye)
Sultan-Azam
Çetr(Şemsiye)
Melik
Sikke(Para)
Şah
Hutbe Okuma
Merkezi yönetim unsurları;
✓ Saray
❖ Karahanlılar’da Kapu
❖ Selçuklular ’da Bargah
✓ Hükümet
✓ Hükümdar
B)Saray Görevlileri
➢ Hares Emiri = Hükümdara karşı suç işleyenleri yakalayıp cezalandırmıştır.
➢ Vekil-i Has = Sarayın tüm işleriyle ilgilenir.
➢ Abdar(Taştdar) = Hükümdarın temizlik işleriyle ilgilenir.
➢ Candar = Hükümdarı korur.
➢ Emir-i Ahur= Hükümdarın atlarının bakımından sorumludur.
➢ Emir-i Şikar = Hükümdarın av partilerini düzenler.
➢ Camedar = Hükümdar kıyafetleriyle ilgilenir.
➢ Silahdar = Hükümdarın silahlarıyla ilgilenir.
➢ Şarapdar = Hükümdarın içecekleriyle ilgilenir.
➢ Alemdar = Bayrağı taşıyan görevlidir.
➢ Hansalar = Hükümdarın sofrasıyla ilgilenir.
➢ Çeşnigir = Hükümdarın yiyecekleriyle ilgilenir.
➢ Serhenk = Törenleri ve hükümdarın yol güzergahını düzenler.
➢ Hacip; İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
❖ Hem devlet hem de saray görevlisidir.
❖ Hükümdar ve Vezir’den sonra gelen en yetkili kişidir.
❖ Törenleri düzenler ve elçileri kabul ederler.
❖ Hükümdar-Devlet, Hükümdar-Halk arasındaki ilişkiyi düzenler.
❖ Uygun gördüklerini Divan-ı Mezalim’e çıkarır.
❖ Birden fazla vardır.
❖ En bilgilisine Has Hacip, Uluğ Hacip, Hacib’ül-Hüccab, Hacib-i Bozurg(Gazneliler), Tayangu(Karahanlılar) denir.
Not;
❖ Dar eki sona geldiği zaman -cı, ci eki verir fakat dar eki kelime başında kullanılırsa kurum anlamı taşır.
❖ Has kelimesi genellikle “En İyi” ibaresi taşır. İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
C)Devlet Görevlileri
• Amid = Sivil yönetici
• Amil (Imga) = Selçuklular’da vergi toplayan kişi
• Yuğruş = Karahanlılar’da vezir
• Muhtesip = Belediye işi sorumlusu ve çarşı ile pazarı denetler
• Melik = Hükümdarın oğlu
• Atabey = Meliklerin eğitiminden sorumlu. (İlk Atabey Vezir Nizam-ı mülk)
• Şıhne (Şahne) = Askeri vali
D)Divan-ı Saltanat
✓ Karahanlılar’daki ismi Meclis-i Ali denir.
✓ Günümüz Bakanlar Kurulu’dur.
✓ Başkanlığını vezir yapar. İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
Divan Adı
Görevi
Başkanı
Divan-ı İstifa
Ekonomik işlerden sorumluur.
Müstevfi
Divan-Arz(Ceyşül Arz)
Askeri işlerden sorumludur.
Emir-i Arz
Divan-ı İşraf
Denetim yapan divandır.
Müşrif-i Memalik
Divan-ı Tuğra(İnşa)
Yazışma işlerinden sorumludur.
Tuğrai
Divan-ı Berid
Haberleşme ve posta işlerinden sorumludur.
Berid
Nigabet-i Saltanat
Sultanın olmadığı zamanlarda sorumlu kişi
Naib
Divan-ı Mezalim
Haksızlığa uğrayanlar bu divana başvurur.
Siyasi suçlar görülür.
Katipler aracılığıyla vakıfları denetler.
Muhtesip’in yerine getiremediği kararları uygular.
Sultanİlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
2)Hukuk
➢ İlk Türk-İslam Hukukunun Oluşmasında;
❖ İslam’ın getirdiği esaslar (Şeriat)
❖ Oğuzların kabile gelenekleri
❖ Köktürk, Uygur, Akhun ve Sasani gelenekleri
Şer’i Hukuk
Örfi Hukuk
Evlenme
Sosyal
Boşanma
Güvenlik
Miras
Zina
Hırsızlık
Dinden dönme(Mürted)
Not:
❖ Şer’i hukuk’ta Kadı başkanlık yapar ancak Kadı-ül Kudat’a bağlıdır.
❖ Örfi hukuk’ta Emir-i Dad başkanlık yapar.
❖ Askeri davalara Kadıleşker (Kadıasker) bakar. İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
3)Ordu
Guleman-ı Saray
➢ Sarayı korur.
➢ Başkent’te bulunur.
➢ Maaşları direk verilir. (Biştegani)
➢ Her ırktan asker bulunur.
Hassa Ordusu
• Sadece Türkmenler’den Oluşur.
• Savaşa hazır en iyi asker grubudur.
• Eyaletlerde görev yaparlar.
• Maaş yerine ikta toprağı verilir.
Türkmenler
✓ Sınır boylarındaki birliklerdir.
İkta Askerleri
➢ Toprağa dayalı asker sistemidir.
Eyalet Askerleri
• Melik ve Atabeylerin ordularının olduğu kısımdır.
Yardımcı Kuvvetler
✓ Bağlı beylik ve devletlerin ordusudur.
Not:
❖ İslam öncesine göre orduya getirilen en büyük yenilik Gulam Sistemi’dir.
4)Sosyal Hayat
• İmarethane = Aşevi
• Tabhane = Misafirhane
• Debbahhane = Deri işlenen yerdir.
• Kapan = Tek bir cins malın satıldığı yerlerdir.
• Bedesten = Her türlü ticari malın satıldığı Kapalıçarşı’dır.
• Sebil = Çeşme
• Tutmaç = XI.yy’da genellikle Ramazan’ın ilk günü yapılan Türklerin milli yemeğidir.
• Kümbet = Anıt ve mezardır.
• Türbe = Dini şahsiyetlerin mezarıdır.
• Külliye = Genellikle cami yanlarında toplu yapılardır.
• Arasta = Çarşı
• Bargah = Saray
• Tekke = Din öğretilen yerdir.
• Zaviye = Tekke’nin küçüğüdür.
• Darulafiye, Darüşsıhha, Maristan, Bimaristan = Hastane
İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
5)Toprak Yönetimi
Miri
➢ Has: Geliri Sultan’a bırakılır.
➢ Vakıf: Geliri dini ve sosyal kurumlar için ayrılır.
➢ İkta: Geliri devlet memuru ve komutanlar için ayrılır.
Mülk
✓ Öşri: Müslümanların mülküdür.
✓ Haraci: Gayrimüslimlerden alınan haracdır.
İkta Sistemi’nin Faydaları;
❖ Temel amaç toprağın boş kalması engellemektir.
❖ Düzenli vergi toplandı.
❖ Memurun ve askerin malı ödendi.
❖ Masrafsız bir ordu kuruldu.
❖ Bölgenin güvenliği sağlandı.
Not:
❖ İkta Sistemi’ni tüm Türk-İslam devletleri kullanmıştır.
❖ İkta Sistemi’ni geliştiren Selçuklu Devleti’dir.
❖ İkta Sistemi’nin son halini Osmanlı Devleti düzenlemiştir.
İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
6)Eğitim
Devlet
Medrese
Özelliği
Karahanlılar
Semerkant Medresesi
İlk Türk İslam Medresesi
Daniştmenliler
Yağıbasan Medresesi
Anadolu’da Kurulan İlk Medrese
Büyük Selçuklu Devleti
Nişabur Medresesi
BSD’nin İlk Medresesi
Büyük Selçuklu Devleti
Nizamiye Medresesi
İlki Nişabur’da,En Ünlüsü Bağdat’ta
Not:
❖ Medrese’deki öğrenciye Danişment denir.
❖ Medresede’ki öğretmene Müderris denir.
❖ Medrese diplomasına İcazetname denir.İslami ilimlerde yetişen en üst öğretmene Molla denir.
Eser
Telif
Yazar
Müellif
Ciltleyen
Mücellid
Çoğaltan
Müstensih
Mühür Sanatıyla Uğraşan
Hakkah
Nizamiye Medreseleri’nin Açılma Sebepleri;
❖ Bilim insanı yetiştirmek
❖ Devlet memuru yetiştirmek
❖ Zararlı fikir akımlarına karşı fikir üretebilmek
Akli(Pozitif)
Nakli(Dini)
Cebir(Matematik)
Megazi (Hz. Peygamber’in Savaşları)
Riyaziye(Yüksek Matematik)
Sünnet (Hz. Peygamber’in Davranışları)
Hendese(Geometri)
Hadis (Hz. Peygamberin Sözleri)
Müsellesat(Trigonometri)
Siyer (Hz. Peygamber’in Hayatı)
Simya(Kimya)
Kuran’ı-Kerim
Nücum(Astroloji)
Arapça – Farsça
Heyet(Astronomi)
Kelam – Kıraat
Tecvid
Fıkıh
Tefsir
Not:
❖ Tefsir ile uğraşana Müfessir denir.
❖ Fıkıh ile uğraşana Fakih denir.
❖ Hadis ile uğraşana Muhaddis denir.
İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
7)Mimari ve Sanat
✓ Tek Minare: Karahanlılar
✓ İki Minare: Selçuklular
✓ 4 veya 6’lı Minare: Osmanlı
Dini
Sivil
Askeri
Medrese
Ev
Kışla
Kümbet
Çeşme
Tersane
Cami
Han
Kale
Türbe
Hamam
Burç
Mescit
Ribat
Sur
Tekke
Kervansaray
Garnizon
Zaviye
Saray
Nizamiye
Önemli Yapılar
Devlet
Eser
Karahanlılar
Arap Ata Türbesi
Ayşe Bibi Türbesi
Gazneliler
Zafer Kuleleri
Ribat-ı Mahi
Leşker-i Bazar Camii
Büyük Selçuklu Devleti
Genelde eserleri Irak ve İran coğrafyasında bulunur
Diyarbakır Ulu Camii
Cuma kelimesi ile biten eserler B. S. D’ye aittir.
Sanat
İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
a)Hat
• Bu sanatla uğraşanlara Hattat denir.
• Bilinen ilk büyük Türk hattatı Amasyalı Yakut’tur.
b)Minyatür
➢ Perspektif’e dikkat edilmez.
➢ Kişiler statülerine bağlı olarak büyüklük ve küçüklüğe göre çizilip 6 cm kuralı vardır.
➢ Bu sanatla uğraşanlara Musavver veya Nakkaş denir.
➢ Cezeri yapmış olduğu mekanik tasarımları Otomoto adındaki kitabında toplamıştır.
c)Tezhip
✓ Altınlamak, yaldızlamak anlamına gelir.
✓ Kitap süslerinde özellikle Kuran-ı Kerim’de kullanılır.
✓ Bu sanatla uğraşanlara Müzehhip denir.
Not:
❖ Dokumacılık, Ahşap işleri, Vitray, Maden İşlemeciliği, Ebru, Telkari, Malakari, Sedef gibi dallar da mevcuttur.
8)Bilim İnsanları
Farabi
✓ İlimleri sınıflandırdı.
✓ Muallim-i Sani ve Alpharabius unvanlarıyla bilinir.
✓ Kitabül Musiki(İlk Modern Müzik Kitabı), İhsau’l-Ulum(İlimlerin Sayımı), El Medinetü’l Fazıla(İdeal Devlet) adlı eserleri vardır.
✓ Birleşmiş Milletler fikrini savundu.
✓ Türk-İslam dünyası’nda pozitif bilimleri başlatmıştır.
Gazali
• Hüccet’ül- İslam unvanıyla bilinir.
❖ İslam’ın ispatlayıcısı
• Zararlı fikir akımlarına karşı Batıniler ile mücadele edip fikir üretmiştir.
• Bağdat’taki Nizamiye Medreseleri’nin rektörlüğünü yapmıştır.
• Cevahirü’l-Kuran, Tehafütü’l-Felasife, İhyâ’u Ulmû’id-Din adlı eserleri vardır.
Biruni(Beyruni)
➢ El-Üstad unvanıyla bilinir.
➢ Coğrafyacıdır ve Hindistan ile ilgili eser yazmıştır.
➢ Dünyaca tanınan ismi Alberuni’dir.
➢ Sultan Mahmud’un oğluna El Kanun’ül-Mesudi adlı bir kitap yazmıştır.
➢ Yerçekimi’nin varlığını Newton’dan önce keşfetmiştir.
➢ Jeodozi ilmini buldu.
➢ Dünya’nın çapını hesapladı.
➢ Asarül Bakiye adlı eseri vardır.
İbn-i Sina
✓ Avicenna unvanıyla bilinir.
❖ Tıbbın hükümdarı
✓ Aynı zamanda felsefe ile ilgilenmiş ve Şeyhül Felasife unvanı verilmiştir.
✓ “İnsanın içinde bir kurt vardır, bu kurt insanı hasta eder, bu kurdu günümüzde görmek imkansızdır.” diyerek mikrobun olduğunu bildirmiştir.
✓ Kasr-ı Meyil ifadesini ilk defa ortaya koymuştur.
✓ Dünya tarihinde ilk defa Mide Ameliyatı yapmıştır.
✓ Avrupa’da ders olarak okutulan El-Kanun fi’t-Tıb eseri vardır.
✓ Farmakoloji’yi kurmuştur.
❖ İlaç bilimi
✓ Kitabüş Şifa adlı eseri vardır.
Zekeriya Errazi
• Eserleri Avrupa’da ders kitabı olarak okutuldu.
• Çiçek ve Kızamık hastalığının farkını bulan ilk bilim insanıdır.
• El Havi Ansiklopedisi vardır.
Fezari
➢ İslam Dünyası’nda Astronomi İle Uğraşan İlk Bilim İnsanı’dır.
➢ Usturlab Adı Verilen Güneş ve Ay Tutulmalarını Hesap Etmiştir.
Cabir Bin Hayyam
✓ Geber unvanıyla bilinir.
✓ Modern Kimya’nın kurucusudur.
✓ Alaşımlardan Yapay Altın elde etmeye çalışmıştır.
✓ İlk defa Hassas Terazi kullanmıştır.
✓ Birçok asidi keşfetmiştir.
✓ Kitab-ül Kimya adında eseri vardır.
✓ Atomun parçalanabileceğini ilk öne süren bilim insanıdır.
Harezmi
• Algorizma unvanıyla bilinir.
• Astronomi ile de uğraşmıştır.
• Cebirin kurucusudur.
• Hisabül Cebr Vel Mukabele(Matematik ve hesaplar üzerine denklemler) adında eseri vardır.
• Sayıların yanına 0 yazmayı bulmuştur.
İbn-i Rüşt
➢ Averos ve Zamanın Volter-i unvanlarıyla bilinir.
➢ Makale fi Cevheri’l- Felek, Tehafütü’t- Tehafüt adlı eserleri vardır.
➢ Her zaman aklı ön planda tutmuştur.
➢ Aristo’yu Avrupalılar’a anlatmıştır.
Abdullah İbni Firnas
✓ İnsanlık tarihinin ilk uçuş denemesini yaptı.
İbn Nefs
• Dünya tarihinde küçük kan dolaşımını bulan Romalı Galen’dir. Ancak bunu doğru şekilde bulan ise İbn Nefs’dir.
İbn’ül-Heysem
➢ Kitab el-Menazır denilen görme kitabını yazmıştır.
➢ Fotoğraf Manikasının mucididir.
➢ Günümüzde fiziğin ışık bilimi sahasında temelde ne görülüyorsa ilk ortaya koyandır.
Cezeri
✓ İbnül İzz unvanıyla bilinir.
✓ Kitabül Hiyel eseri vardır.
✓ Robotik ve sibernetik biliminin kurucusudur.
✓ Artuklular zamanında bilime hizmet etmiştir.
✓ Robotların Babası olarak da anılmaktadır.
Taberi
• İslam dünyasının tanınan en büyük tarihçisidir.
Ömer Hayyam
➢ Matematikçi ve astronomdur.
➢ Rubailer yazmıştır.
➢ İkinci ve üçüncü derece denklemleri çözmüştür.
➢ Sultan Melikşah’a sunulan Celali Takvimi’ni hazırlayan heyetin başkanlığını yapmıştır.
➢ Risale Cebr adlı eseri vardır.
İdrisi
✓ Coğrafyacıdır.
✓ Batı Avrupa’nın haritasını dünyada aslına uygun çizen ilk kişidir.
✓ Ekvatoru, Kuzey ve Güney Yarım Kürelerin varlığını söylemiştir.
İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
9)Yazı, Dil ve Edebiyat
Yazar
Eser
Özellikleri
Sunulduğu Kişi
Yusuf Has Hacip
Kutadgu Bilig
Mutluluk veren bilgi anlamına gelir. İlk Türk-İslam edebi eseridir. Siyasetname özelliği taşır.
Tamgaç Buğra Han
(Uluğ Kara Buğra Han)
Kaşgarlı Mahmut
Divan-ı Lugatit Türk
Etnograf, haritacı ve Toplumbilimcidir.
İlk Türkçe Ansiklopedik sözlüğü yazmıştır.
Türk dünyasına ait harita bulunur. 7500’e yakın Türkçe kelime vardır. Türkçe Arapça’dan üstündür.
El Murtedi Billah
Edip Ahmet Yükneki
Atabetül Hakayık
Eseri Hakikatlerin Eşiği anlamına gelir.
Tasavvufi ve ahlaki veya öğüt kitabıdır.
Emir Sipahsalar
Ahmet Yesevi
Divan-ı Hikmet
Pir-i Türkistan olarak bilinir.
İlk Türk mutasavvıfıdır. Azerbeycan ve Türkistanı İslamlaştırdı
Timur Mezarını yaptırmıştır.
Satuk Buğra Han
Utbi
Tarih-i Yemin
Gazneli Tarihi’ni anlatmıştır.
Gazneli Mahmut
Firdevsi
Şehname
Biyografik bir eserdir.
İran-Turan mücadelesi anlatılır.
Eserde Afresiyab olarak geçen Türk hükümdarı Alper Tunga’dır.
Gazneli Mahmut
Ali Şir Nevai
Muhakemet’ül Lugateyn
Timur zamanında yaşamıştır.
Türkçe Farsça ve Hintçe’den üstün Çağatay Türkçesinin en büyük şairidir.
Vezir Nizamülmülk
Siyasetname
Nizamiye Medreselerini kurdu.
“Devlet Nasıl Yönetilmeli ?”
Sultan Melikşah
Sebük Tegin
Pendname
Çocuklarına ve Komutanlarına Öğüt vermiştir. İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyet Tarihi Özet
