Türkiye'nin coğrafi konumu

[Sosyal Bilgiler1]

A. ÖZEL KONUM
Herhangi bir yeri diðer yerlerden ayıran, sahip olduðu kendine has özelliklerin tümüne özel konum denir. Özel konum bir çok konuyu kapsamaktadır. Bunlara kısaca. deðinirsek:
a)   Denize göre konum: Dünya üzerindeki bir yerin Q
çevresindeki deniz ya da denizlere göre konumudur. w
Deniz etkisinde bulunan yerlerde; yıllık ortalama sıcaklık S
yüksek, sıcaklık farkları az ve yaðış miktarı fazladır.         -~
Bunun sonucunda tarım ürünleri daha fazla çeşitli, nüfus :5
yoðun, ticaret canlı ve ormanlık arazi fazladır.   >-
b)   Jeopolitik konum: Dünya üzerindeki herhangi bir
noktanın  ekonomik,  siyasi,  askeri,  ticari  ve  kültürel
etkilerini ortaya koyan özelliklerine denir.
c)   Yerşekilleri ve Yüksekliðe Göre Konum: Bir yerin
yerşekillerine ve yükseltiye göre konumu; iklimini, bitki
örtüsünü,  tarımsal faaliyetlerini,  beşeri  ve  ekonomik
özelliklerini etkiler.
B. MATEMATİK KONUM
Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın, enlem ve boylam dereceleriyle belirtilmesine matematik konum denir.
PARALEL
iði   varsayılan   hayali
Ekvator'a   paralel   olarak çemberlere paralel denir.
Paralellerin Özellikleri
»   Ekvator'un 90 kuzeyinde, 90 da güneyinde olmak
üzere, toplam 180 paralel bulunur. »   Başlangıç paraleli Ekvator'dur. »   En büyük paralel dairesi Ekvator'dur. Ekvator'dan

» Ekvator'dan kutuplara doðru gidildikçe paralellerin boyları kısalır. Buna karşılık paralei numaraları büyür.
» Matematik konumu daha ayrıntılı olarak belirleyebilmek için, her paralel dairesi 60 dakikaya, her dakika 60 saniyeye bölünmüştür.
» 90° paralelleri nokta halindedir. Bunun nedeni; Dünya'nın şeklinin geoid olmasıdır.
» Paraleller birbirleriyle kesişmezler, birieşmezler. Paraleller doðu - batı doðrultusunda uzanırlar.
» Ardışık iki paralel arası uzaklık yaklaşık olarak 111 km'dir. Paralellerin bu özelliðinden yararlanarak kuzey güney doðrultusunda ve aynı meridyen üzerinde bulunan iki nokta arasındaki uzunluk hesaplanabilir.
Paraleller arası uzunluk işlemlerinde şu yol takip edilir:
-   Aralarında uzaklıðı  sorulan  noktalar arasındaki
enlem farkı bulunur. İstenilen merkezlerin her ikisi de
aynı yarım kürede ise, numarası büyük paralelden
küçük parale! çıkarılır. Farklı yarım küredeler ise
paraleller toplanır.
-   Bulunan paralel farkı sabit uzaklık olan 111 ile
çarpılır. (Ardışık iki paralel arası 111 km olduðu için)
ENLEM
Paralel çemberlerinin (Boylamların), Başlangıç paraleline (Ekvator) olan uzaklıðının açı cinsinden deðerine enlem denir.
Alçak Enlemler; ekvator ile dönenceler arasında kalan enlemlere denir.
Orta Enlemler; dönenceler ile kutup daireleri arasında kalan enlemlere denir.
Yüksek Enlemler; kutup daireleri ile kutup noktaları arasında kalan enlemlere denir.

-COGRAFYA-

67





İki paralel arası uzaklıða bir enlem derecesi denir. Enlem Derecesil
ENLEMİN ETKILERİ
» Dünyanın dönüş hızı enleme baðlı olarak deðişir. Kutuplara gidildikçe dönüş hızı azalır. (Çizgisel hız en fazla ekvatordadır.)
» Güneş ışınlarının düşme açısı, sıcaklıklar ve iklim özellilikleri anlamlere göre deðişir. Buna baðlı olarak;
-   Bitki örtüsü
-   Tarım ürünleri
-   Toprak yapısı
-   Hayvan türleri
-   Akarsu rejimleri deðişiklik gösterir.
»   Atmosferin kalınlıðı anleme göre deðişir.
» Ekvator'dan kutuplara doðru gidildikçe yerçekimi artar. (Dünyanın merkezine yaklaşıldıðı için)
>> Gece-gündüz süreleri enleme göre deðişir. Ekvatorda bütün süreler birbirine eşittir. Kutuplara yaklaştıkça gece ve gündüz süreieri daha fazla uzayıp kısalır.
» Deniz ve okyanusların sıcaklık ve tuzluluðu kutuplara gidildikçe azatır.
» Cisimlerin gölge boyları enleme göre deðişir. Kutuplara gidildikçe artar.
» Kuzey yarımküre'de güneyden, Güney yarımkürede kuzeyden esen rüzgarlar sıcaklıðı artırır.
» Yerlaşma özellikleri ve yaşam biçimleri eniemlere göre deðişir.
* Kısaca enlem; yerel saat va yer altı kaynakları dışında, dünyadaki hemen haman her şeye etki eder.
MERİDYEN
Bir kutuptan diðer kutba ulaşan, paralalleri dik açıyla kesen hayali yarım çemberlere meridyen denir.
Meridyenlerin Özellikleri
» Başlangıç meridyeninin 180 doðusunda, 180 de batısında olmak üzere, toplam 360 meridyen yayı vardır. Başlangıç meridyeni İngiltere'nin başkentindeki    Greenwich    istasyonundan    geçen

meridyendir.
Koordinatlarla bir yeri daha iyi belirleyebilmek için, her meridyan derecesi 60 dakikaya: her dakika 60 saniyeye bölünmüştür.
Kuzey Kutbu
Ekvator
Başlangıç Meridyeni
Güney Kutbu
» Ekvator üzarinde iki meridyen arası uzaklık 111 km' dir. Kutuplara doðru gidiidikçe bu uzaklık azalır. Bütün meridyenlerin boyları birbirine eşittir.
» Aynı maridyen üzerinde bulunan bütün noktaların (Güneş karşısından aynı anda geçtiklerinden) yerel saatleri aynıdır.
» Meridyen deraceleri Greenvvich'ten doðuya ve batıya gidildikçe büyür. Meridyenler kuzey - güney doðrultusunda uzanır. Bütün meridyenler kutuplarda birleşirler.
» Meridyenler bir paralel boyunca birbirlerinden eşit uzaklıkta bulunurlar.
» Ardışık iki maridyan arasındaki yeral saat farkı 4 dakikadır. (Bu durum açısai hızın her yerde aynı olduðunu gösterir.)
BOYLAM
Meridyenlerin, başlangıç maridyenina (Greenvvich) olan uzaklıðının açı cinsinden deðerine boylam denir. Meridyen ve boylam birbirlarinin yerine kullanılırlar. İki meridyen arası uzaklıða bir boylam derecesi denir.
Başlangıç Meridyeni
Kuzey Kutbu
Ekvator
Meridyen
Boylam Dereceleri
Güney Kutbu
Boylamın Etkileri
Boylamın Dünya üzerindeki en belirgin etkisi, yerel saat farklarını oluşturmasıdır.
YEREL SAAT
Aynı  boylam üzerindeki noktalar ekinoks durumunda güneşin önünden aynı zamanda geçerler. Bu nadenle her

68-

-GENEL YETENEK GENEL KULTUR DERGISI-



meridyenin kendine özgü bir saati vardır. Buna yerel saat denir.
Yerel saat farkları, meridyenlerden faydalanılarak hesaplanır. Yerel saat hesaplarını yapabilmek için şunları öðrenmekte fayda vardır:
Aynı meridyen üzerinde bulunan bütün noktaların öðle vakitleri aynı anda olur ve yerel saatleri birbirine eşittir. Aynı meridyen üzerinde bulunan noktaların yerel saatleri birbirine eşit olmasına raðmen (21 Mart ve 23 Eylül tarihleri hariç) Güneş'in doðma ve batma saatleri farklıdır. Bunun nedeni, Dünya ekseninin 23° 27' eðik olmasıdır.
YEREL SAAT PROBLEMLERİ
Yerel saat problemlerinde şu yol takip edilir:
a.   İstenilen   merkezlerin   her   ikisi   de   Greenvvich'in
batısında ya da doðusunda ise, boylam numarası büyük
olandan küçük olan çıkarılır. istenilen merkezlerden birisi
Greenvvich'in doðusunda diðeri batısında ise boylamlar
toplanır.
Buna göre; Boylam farkı bulunur. Bulunan boylam farkı sabit zaman farkı olan 4' ile çarpılarak yerel saat farkı hesaplanır.
b.   Dünya batıdan doðuya doðru döner. Bu nedenle,
doðuda yerel saat batıya göre daima ileridir. Batıda ise
yerel saat doðuya göre daima geridir.
Buna göre; Batıdaki bir noktanın yerel saati verilecek,   ıu
doðudaki  bir noktanın  yerel  saati  sorulacak olursa,   g
doðuda yerel saat daima ileri olacaðından aradaki yerel   îi
saat farkı toplanır, Doðudaki bir noktanın yerel saati   S
verilir, batıdaki bir noktanın yerel saati sorulursa, batı   ^
daima geri kalacaðından aradaki yerel saat farkı çıkarılır.
GÜNEÞ PROBLEMLERI
Güneş'in doðma ve batma saati ile ilgili problemlerde şu yol takip edilir:
a. Yerel saat problemlerinde anlatıldıðı gibi iki nokta arasındaki yerel saat farkı bulunur.
b. Dünya, batıdan doðuya doðru döndüðü için, doðuda Güneş batıya göre daima erken doðar. erken batar. Batıda ise Güneş, doðuya göre daima geç doðar, geç batar.
Buna göre; Batıdaki bir noktada Güneş'in doðma saati verilir, doðudaki bir noktada Güneş'in doðma saati sorulursa, doðuda Güneş erken doðacaðından aradaki yerel saat farkı çıkarılır. Eðer tersi sorulursa, batıda Güneş geç doðacaðından aradaki yerel saat farkı toplanır.
TARİH DEÐİÞTİRME ÇİZGİSİ
Dünya'nın doðu ve batı yarıım kürelerinin uç noktaları arasında bir günlük zaman farkı vardır. Bu nedenle,

Başlangıç meridyeninin devamı olan 180° meridyeni, tarih deðiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir.
» 180° boylamının batısına doðru gidildiðinde, Doðu Yarım Küre'ye geçildiði için, tarih bir gün ileridir.
» 180° boylamının doðusuna doðru gidildiðinde, Batı Yarım Küre'ye geçüdiði için, tarih bir gün geridir.
» Tarih deðiştirme çizgisi denizlerden geçirilmiştir. Hiçbir karanın üzerinden geçmemektedir. (Tarih ve saatlerde yanlışlık olmaması için) Bu yüzden diðer meridyenler gibi yanlı deðil, yamuktur.
TÜRKİYE'NİN COÐRAFİ KONUMU

Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Konumu Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları
» Üç tarafı denizlerle çevrilidir, bunun sonucunda iklim çeşitliliði, dolayısıyla bitki örtüsü, tarım ürünleri, turizm faaliyetleri de çeşitlenmiştir.
» İstanbul ve Çanakkale boðazları vasıtasıyia Karadeniz'i Akdeniz' e baðlayan yollar Türkiye'nin kontrolü altındadır.
» Petrol ülkeleri ile sanayileşmiş ülkeler arasında yer alır.
» Eðim ve engebenin fazla olması gerçek alanıyla iz düşüm alanı arasındaki farklılıðı arttırmıştır.
» Türkiye'de daðların doðu-batı yönünde uzanması denizsel iklimin iç bölgelere sokulmasını engellemiş (Ege Bölgesi hariç), ulaşımı doðu batı yönünde kolaylaştırmış, kuzey ve güney yönünde zorlaştırmıştır.
» Türkiye, Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının birbirine en çok yaklaştıðı yerde bulunur.
»   Farklı kültürlerin kurulduðu, Dünya'nın en eski

-COGRAFYA-

69



kültür hazinelerine sahiptir.
» Türkiye'nin ortalama yükseltisi fazladır. (Yaklaşık 1132 m.) Ayrıca yükselti genel olarak batıdan doðuya doðru artmaktadır. Bunun sonucunda doðuya doðru gidildikçe sıcaklık azalır.
»   Zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir. Türkiye'nin Matematik Konumu ve Sonuçiarı
» Türkiye, 36° - 42° Kuzey paralelleri ile 26° 45° Doðu meridyenleri arasında yer alır. Diðer bir ifadeyle, Türkiye Ekvator'un kuzeyinde ve Greenvvich'in doðusunda buiunan bir ülkedir. Türkiye'nin matematik konumunun sonuçları şöylece sıralanabilir:
» Aynı anda tek ortak saat kullanılır. Çünkü doðu -batı yönünde fazla geniş deðildir.
» Güneş ışınları hiçbir zaman dik açıyla gelmez. (Dönencelerin dışında kaldıðı için)
» İki meridyen arası uzaklık yaklaşık olarak 85 - 86 km dir.
»   Kuzey Yarımküre'nin Orta kuşaðında yer alır. »   Dört mevsim belirgin olarak görülür. »   Kışın cephesel yaðışlar fazladır.
» Güneyden kuzeye gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür. Bunun sonucunda: Kuzeye gidildikçe sıcaklıklar azalır, gölge boyları uzar, deniz sularının tuzluluðu azalır, güneşlenme gün süresi azalır.
» Güneyden kuzeye gidildikçe cisimlerin gölge boyu uzar.
» Güneyden kuzeye gidildikçe gece - gündüz süreleri arasındaki fark artar. (Ekinoks tarihleri hariç)
» Kuzeyden esen rüzgârîar sıcaklıðı düşürürken, güneyden esen rüzgârlar sıcaklıðı yükseltir.
» Daðların güney yamaçları daha sıcaktır. Buna baðlı olarak güney yamaçlarda yerleşmeier fazladır.
»   Bir cismin öðle vakti gölgesi daima kuzeydedir. »   Batı rüzgarları kuşaðında yer alır.
» Haziranda yaz dönümü, Aralıkta kış dönümü yaşanır.
»   Başiangıç meridyeninin doðusunda yer alır.
» Türkiye'nin doðusuyla batısı arasında 45° - 26°= 19 boylam, 19.4' = 76 dakikalık zaman farkı bulunur.
» 2. (30° Doðu) ve 3. (45° Doðu) saat dilimleri ortak saat olarak kullanılır.

'CD
tU Û
„=£•■ '5
UJ
5-