CEPHELER
A-DOĞU CEPHESİ
Ermeni Sorunu:
Ermeniler Osmanlı ülkesinde rahat bir şekilde yaşıyordu. Osmanlı Devletinde bakanlık ve yargıç-lık yapan Ermeniler dahi vardı. Van, Bitlis, Diyar-bakır, Tokat ve İstanbul yoğun olarak yerleştikleri yerlerdi. Osmanlı ülkesinin her yerine istedikleri gibi yayılmışlardı.
Fatih zamanında İstanbul’da Ermeni patrikhanesi kurulmuştur (dini liderlerine katolikos denilir.). Tanzimat döneminde Fransızlar Katoliklerin; İngi-lizler Protestanların koruyuculuğunu yaparken; Ruslar da Ortodoksların ve Ermenilerin koruyucu-luğunu yapıyordu.
Osmanlı, Ermenilere, devlete bağlılıklarından dolayı millet-i sadıka diyordu. XIX. yüzyılda bir çok ayaklanma olurken; Ermeniler bu ayaklanma-lardan pek etkilenmemiştir. Doğu Anadolu’da karı-şıklıklar çıkararak, bu bölgeden güneye inmeyi planlayan Rusya, Ayastefanos Antlaşmasından iti-baren Ermeni meselesini gündeme getirmiştir. Doğu Anadolu’da bir Ermeni devleti kurdurarak Rus-ya’nın güneye inmesini önlemek isteyen İngil¬tere ise Berlin Konferansında Ermeni meselesini gün-deme getirdi. Böylece Ermeni meselesi İngiltere ile Rusya’nın meselesi olarak ortaya çıktı.
Rusya ve İngiltere’nin kışkırtmaları sonucunda XIX. yüzyılın sonlarında Ermeniler arasında da milliyetçilik çalışmaları görülmeye başladı. Erme-niler teşkilatlanmak için Hınçak(1887) ve Taşnak-sütyun(1890) cemiyetlerini kurdular.
Osmanlı ülkesinde en son isyan eden azınlık olan ve hiç bir bölgede yeterli çoğunluğu olmayan Er-menilerin, Osmanlı ülkesinde isyanlar çıkararak ba-şarıya ulaşmaları mümkün değildi.
Ermeniler XX. yüzyılın başlarında Osmanlı Ban-kasını bastılar, 1904’de Sason isyanını; 1914’de Zeytun İsyanını çıkardılar. II. Abdülhamit’e suikast düzenlediler.
I. Dünya Savaşı esnasında Ruslar tarafından kul-lanılan Ermeniler yıllarca birlikte yaşadıkları Türk-lere saldırmaktan çekinmediler. Osmanlı Dev¬leti Doğu Anadolu’da Türklerle Ermeniler arasında olayların çıkmaması için Ermenileri 14 Mayıs 1915’de çıkardığı tehcir kanunu ile Suriye bölge-sine göç ettirdi.
Brest Litovsk Antlaşması ile Rusya I. Dünya Sa-vaşından çekilince; İngilizler Batum petrol bölge-sinde etkili olabilmek ve Osmanlı ile Rusya ara-sında tampon bölge oluşturmak için Gümrü civa-rında Ermenilere devlet kurdurdu. (28 Mayıs 1918)
Paris Konferansında, Doğu Anadolu’da, Ermeni devletinin kurulması kabul edildi. Mondros Müta-rekesinin İngilizce metninde Doğu illerine Ermeni vilayetleri denmesi de İngilizlerin Ermenilerle ilgili düşüncesini, daha Paris Konferansından önce ortaya koyuyordu.
Doğu Anadolu’da kurulacak olan Ermeni devleti-nin mandaterliği Paris Konferansı esnasında ABD’ye verilmiştir. ABD Ermeni mandaterliğinden Aralık 1919’da oluşturulan Harbord Raporu sonu-cunda vazgeçmiştir. Bu rapor Ermenilerin Doğu Anadolu’da azınlıkta olduğunu, Türklerin mücade-leye hazır olduğunu ve ABD için Doğu Anadolu’ya yönelik olarak alınacak bir mandaterliğin zararlı olacağı belirtiyordu.
Doğu Anadolu’daki Ermeni olaylarından dolayı Kazım Karabekir komutanı olduğu XV. kolorduyu dağıtmamıştı. Bu kolordunun varlığı Ermeniler için kısmen de olsa caydırıcı bir unsurdu. Bölge Doğu Anadolu Müdafa-i Hukuk Cemiyetinin çalışmaları sonucu örgütlenmişti.
9 Haziran 1920’de Kazım Karabekir’in, TBMM tarafından, doğu cephesi komutanlığına atanması sonucunda devletin ilk cephesi oluşmuş oldu.
28 Ekim 1920’de harekete geçen Türk ordusu karşısında tutunamayacağını anlayan Ermeniler barış isteyince, 3 Aralık 1920’de Kazım Karabekir TBMM adına Ermenilerle Gümrü Antlaşmasını imzaladı. NOT: 5 Aralık 1920’de Ermenistan Sov¬yet Rusya yönetimine girdiği için Gümrü Antlaş¬ması Ermeni meclisinden geçememiştir.
GÜMRÜ ANTLAŞMASI
(3 ARALIK 1920)
1-Ermeniler Kars, Gümrü ve Sarıkamış’ı terk ede-cek
2-Aras Nehri ile Çıldır Gölü arası Türk-Ermeni sınırı olacak
3-Ermeniler TBMM aleyhine olan antlaşmaları ta-nımayacaktır.
4-Göç ettirilmiş olan Ermeniler altı ay içinde Tür-kiye’ye geri dönebilecektir.
Ermeniler Kars civarından çekilince; Türkiye Devleti Gürcüler ile sınır komşusu oldu. Arda¬han’ın bir kısmı, Artvin ve Batum Gürcülerin elin¬deydi. TBMM’nin verdiği ültimatom sonucunda 23 Şubat 1921’de Gürcüler Artvin, Ardahan ve Ba-tum’u terk etti. (Batum Antlaşması)
Gümrü Antlaşmasının Önemi:
1-Mondros Mütarekesi ile belirlenen sınırlar ilk defa aşılmıştır.
2-TBMM’nin ilk askeri ve siyasi başarısı görüldü
3-Ermenistan TBMM’yi antlaşma imzalayarak tanı¬yan ilk devlet oldu
4-Misak-ı Milli yönünde ilk adım atıldı
5-Sevr Antlaşmasına ilk darbe vuruldu
6-Doğu sınırının belirlenmesi yönünde ilk adım atıldı
7-Doğudaki güçleri batıya kaydırma imkanı oluştu
B-GÜNEY CEPHESİ
Mondros Mütarekesinden sonra İngilizler 9 Kasım !918’de İskenderun’u, 17 Aralık 1918’de Antep’i, 22 Şubat 1919’da Maraş’ı ve 24 Mart 1919’da Ur-fa’yı işgal ettiler.
Fransızlar ise Mersin, Adana, Hatay ve Osma-niye’yi işgal ettiler.
İngilizler petrol bölgelerine karşılık Maraş (30 Ekim 1919), Urfa (30 Ekim 1919) ve Antep’i (5 Kasım 1919) Fransızlara devrettiler.
Fransızlar Suriye ve Mısır’dan getirdikleri Erme-nilere intikam alayları kurdurarak, Ermenileri böl-gedeki Türklere karşı kullandılar. Ermeniler Çuku-rova’da devlet kurmak istediklerinden dolayı Türk-lere karşı saldırıya geçtiler.
Batı Anadolu’da düşmana karşı seçilmiş gerilla güçleri savaş verirken; güney cephesinde kadın, çocuk, ihtiyar olmak üzere halk düşmana karşı top-yekün bir mücadeleye girmiştir.
Sivas Kongresinde, güney cephesinin, gönderile¬cek subaylarca düzenlenip halkın düşmana karşı harekete geçirilmesi planlanmıştır.
Fransızlar ile Türk halkı arasında ilk ciddi çarpış-malar Sütçü İmam’ın harekete geçmesi ile Maraş’ta başlamıştır. Maraş halkı Fransızları 10 Şubat 1920’de Maraş’tan atmayı başardı.
11 Nisan 1920’de ise Urfa halkı Fransızları mem-leketlerinden atmayı başardı.
Şahin Bey mücadelesi ile ünlenen Antep ise bütün gayretlerine rağmen Fransızlara teslim olmak zo-runda kaldı.(Şubat 1921)
TBMM daha sonradan Maraş’a kahraman; Ur-fa’ya şanlı; Antep’e ise gazi unvanını vermiştir.
Adana’da ise mücadeleler 20 Ekim 1921’de im-zalanan Ankara Antlaşmasına kadar devam etti.
Açıklama: Güney cephesi Ankara Antlaşması ile kapanmış ve Adana ile Antep savaş yapılmadan Fransızlardan geri alın¬mıştır.
C-BATI CEPHESİ
Yunanlıların Anadolu’da İlerleme Sebepleri:
1-Osmanlı ordusunun terhis edilmiş olması
2-Cephede ilk dönemde disiplin olmaması
3-İsyanlardan dolayı Anadolu’da birliğin geç sağ-lanması
4-İngilizlerin Yunanlılara yardım etmesi
5-Mondros Mütarekesinin taşıdığı ağır madde-lerden dolayı Osmanlı Devletinin üzerine düşen sorumlu¬luğu yerine getirememesi
Paris Konferansında, Türkiye’nin mandaterliğinin hiç bir devlet tarafından alınmamasını savunan Fransa; Yunanistan’ın İzmir’i terk etmesini de isti-yordu.
Dünya Müslümanlarından çekinen İngilizler İs-tanbul’u paylaşım planları içine almamıştır.
Paris Konferansında Kürtlerin mandaterliğini İngi-lizler kabul etmiştir.
Batı Anadolu’da Yunanlılara karşı ilk mücade-leyi kuva-yı milliye birlikleri verdi. 1921 yılkının başla¬rında oluşan düzenli ordu ise ilk savaşını Çerkez Ethem’e karşı vermek zorunda kaldı
8-9 Temmuz 1920’de Bursa işgal edilince meclis kürsüsüne siyah bir örtü çekildi. Bu örtü 6 Eylül 1922’de kaldırılmıştır.
I. İNÖNÜ SAVAŞI
(6-10 OCAK 1921)
Sebepleri:
1-Demir yolu hattından dolayı Yunanlılar Eskişe-hir’i ele geçirmek istiyordu.
2-Yunanlılar, yardım alabilmek için, batılı devlet-lere güçlerini ispatlamak istiyordu
3-Yunanlılar Çerkez Ethem’in isyanından fayda-lanmak istiyordu.
4-Yunanlılar TBMM’ye Sevr Antlaşmasını kabul ettirmek istiyordu
İsmet İnönü komutasındaki düzenli ordu Yunan-lıları durdurmayı başarmıştır.
I. İnönü Zaferinin Önemi:
1-Düzenli ordu ilk zaferini kazandı
2-İtilaf devletleri arasında anlaşmazlık yaşandı
3-İsmet İnönü tuğgeneral rütbesi aldı
4-TBMM’nin içte ve dışta saygınlığı arttı.
5-Çerkez Ethem isyanı bastırıldı
6-Afganistan ve SSCB ile dostluk anlaşması imza-landı
7-İstiklal marşı kabul edildi.(12 Mart 1921)
8-Teşkilat-ı Esasiye Kanunu kabul adildi
9-Halkın orduya ve TBMM’ye karşı güveni arttı
10-Asker toplama işi kolaylaştı
11-İstanbul hükümeti ve TBMM Londra Konferan¬sına davet edildi
LONDRA KONFERANSI
(23 ŞUBAT-12 MART 1921)
Sebepleri:
1-Düzenli ordunun I. İnönü başarısı
2-İtilaflar arasındaki anlaşmazlıklara çözüm aramak
3-Rusya ile TBMM’nin yaklaşmaya başlaması
4-TBMM’ye Sevr Antlaşmasının kabul ettirilmek istenmesi
5-Yunan ordusuna zaman kazandırma düşüncesi
6-TBMM’nin Gümrü başarısı
7-Güneyde Fransızlara karşı başarılı mücadeleler verilmesi
Konferansa İngiltere, Fransa, İtalya, Yunanistan, Osmanlı Devleti ve TBMM katıldı.
TBMM’yi hukuken tanımak istemeyen İngilizler TBMM’yi konferansa direkt olarak davet etmeyip Londra Konferansına Türkiye’den öncelikle İstan-bul hükümetini çağırmıştır. İngilizler, konferansta ikilik çıkarmak amacıyla ve TBMM’ye Sevr Ant-laşmasını kabul ettirmek için İstanbul hükümetin-den TBMM adına Mustafa Kemal’in uygun göre-ceği bir temsilci getirmesini istemiştir.
Mustafa Kemal konferansa direkt olarak davet edilmedikçe TBMM’nin katılamayacağını bildi-rince; TBMM de İtalya aracılığı ile konferansa di-rekt olarak davet edildi.
Konferansa TBMM adına Bekir Sami Bey; İstan-bul hükümeti adına ise Tevfik Paşa katıldı. Konfe-ransta Türk delegeleri arasında ikilik çıkarmak isteyen İtilaf Devletleri ilk konuşma hakkını Tevfik Paşaya verdiler. İtilaf devletlerinin oyununu boz-mak isteyen Tevfik Paşa “ Söz milletimin asıl tem-silcilerinindir, sözün Anadolu kuruluna verilmesin rica ederim” der.
Mustafa Kemal Türkler Adına Konferanstan Olumlu Bir Sonuç Çıkmayacağını Biliyor; Fakat Şu Sebeplerden Dolayı Konferansa Katılımı Kabul Ediyordu:
1-Türklerin haklı davasını ve misak-ı millisini dün-yaya duyurmak
2-İşgalcilerin “Türk milleti barışa yanaşmıyor” tezini çürütmek
3-Yeni kurulan orduya zaman kazandırmak
4-TBMM’yi hukuken tanıtmak
Konferansta işgalciler Türklere sürekli olarak Sevr Antlaşmasını kabul ettirmeye çalışmıştır. Sadece Sevr Antlaşmasında belirlenen asker sayısının bir miktar artırılabileceği söylenmiştir.
Bekir Sami Bey Fransa, İngiltere ve İtalya ile esir mübadelesine ve ekonomiye yönelik antlaşmalar imzalamıştır. Bekir Sami Bey bu antlaşmalarda eşitlik ilkesini gözetmemiştir. İtalya ve Fransa’ya ekonomik tavizler verirken; İngilizlerle yaptığı esir mübadelesi antlaşmasına göre İngilizlerin sadece Malta’daki esirleri serbest bırakmasını; diğerlerini ise değişim dışı tutmasını kabul etmiştir. Bekir Sami Bey’in yaptığı bu antlaşmaları TBMM eşitlik ilkesine uymadığı için kabul etmediği gibi; Bekir Sami Bey’i de dışişleri bakanlığından almıştır. Bu antlaşmalar TBMM’nin antlaşma imzalanabilecek diplomatik saygınlığa ulaştığını göstermiştir.
Konferansın Önemi:
1-TBMM hukuken tanındı
2-Sevr Antlaşmasından işgalcilerin taviz verebile-ceği görüldü
3-İşgalciler arasıdaki görüş ayrılıkları büyüdü
4-Konferanstan sonuç çıkmaması Türk milletine tam zafer kazanılması gerektiğini gösterdi.
TÜRK-AFGAN DOSTLUK ANTLAŞMASI
(1 MART 1921)
TBMM ve Afganistan karşılıklı olarak birbirinin meşruluğunu tanımayı ve yardımlaşmayı kabul etti-ler.
Önemi:İlk defa bir doğulu İslam devleti TBMM’yi ve misak-ı milliyi tanıdı.
NOT:Afganistan 1919’a kadar İngiliz sömürgesi altındaydı.
MOSKOVA ANTLAŞMASI (16 MART 1921)
Türk-Rus Yakınlaşmasının Sebepleri:
1-TBMM’nin Gümrü başarısı
2-I. İnönü Zaferi
3-TBMM’nin güvenilir dost imajı vermesi
4-SSCB’nin dost arayışı
5-TBMM’nin İtilaf devletleri ile yaklaşıyor olması
6-Boğazların açık halde oluşunun SSCB’yi kendi adına endişelendirmesi
7-Güneyde Fransızlara karşı başarılar kazanılması
8-Mustafa Kemal’in diplomatik çabaları
9-Her iki ülkenin de ortak düşmanının olması
10-Rusya’nın Anadolu Mücadelesini kendi rejimine dönüştürmek istemesi
Antlaşmanın Maddeleri:
1-Liman hizmetlerinden Türkiye’nin faydalanması şartıyla, Batum Gürcistan’a bırakılacaktır.
2-Ermeni ve Gürcüler ile yapılan antlaşmalar kabul edilecektir.
3-Boğazların rejimi Türkiye’nin egemenlik hakları korunmak şartıyla Kara Deniz’e sahildar devlet-lerce düzenlenecektir.
4-Birinin tanımadığı uluslararası antlaşmayı diğeri de tanımayacaktır.
5-Osmanlı Devleti ile Rus Çarlığı’nın yaptığı ant-laşmalar geçersiz sayılacaktır.
6-Artvin ve Ardahan TBMM’de kalacaktır.
7-Gerekli durumlarda karşılıklı yardımlaşılacaktır.
Antlaşmanın Önemi:
1-İlk defa Avrupalı bir devlet antlaşma imzalayarak TBMM’yi ve misak-ı milliyi tanıdı
2-Rusya Sevr Antlaşmasını geçersiz saydı
3-Batum’un Gürcistan’a bırakılması ile misak-ı milliden ilk taviz verildi
4-Rusya kapitülasyonları kaldıran ilk devlet oldu
5-TBMM ile SSCB arasında ilk antlaşma imzalandı
6-Doğu cephesinin güvenliği pekiştirildi.
7-TBMM diplomatik bir zafer elde etti.
8-İşgalci devletlere karşı denge politikası izlenebil-mesi için önemli bir koz elde edildi.
9-İki devlet karşılıklı olarak birbirinin rejimini ta-nıdı.
NOT: Rusya ile ilişkiler Mayıs 1920’de başlamış¬tır. Haziran 1920’de ise Rusya misak-ı milliyi tanı-mıştır.
II. İNÖNÜ ZAFERİ
(23 MART-31 MART 1921)
Sebepleri:
1-Londra Konferansında TBMM’nin Sevr Antlaş-masını kabul etmemesi.
2-Yunanlıların Eskişehir’i ele geçirmek istemesi
3-Yunanlıların güçlerini Avrupalı devletlere göste-rerek, onlardan yardım almak istemesi.
İsmet Paşa komutasındaki Türk ordusu Yunanlı-ları ikinci defa durdurmayı başarmıştır.
Mustafa Kemal İsmet Paşaya çektiği telgrafta “Siz orada yalnız düşmanı değil; milletin makus talihini de yendiniz“ demiştir.
Zaferin Önemi:
1-I. İnönü Zaferinin rastlantı olmadığı görüldü
2-Ordunun taarruza hazır olmadığı görüldü
NOT: 8 Nisan 1921’de Türk ordusu Aslıhanlar’da karşı taarruza geçtiyse de başarılı olamadı.
3-Cephenin güneyi de Refet Bele’den alınarak İsmet Paşa’nın komutasına verildi.
4-İtilaf bloğundaki ayrılık düşüncesi güçlendi.
ESKİŞEHİR-KÜTAHYA MUHAREBELERİ
(10-24 TEMMUZ 1921)
Türk ordusunun daha fazla güçlenmeden imha edilmesi gerektiğine inanan Yunanlılar 10 Tem-muzda tekrar harekete geçmiştir. Zaferden emin olan Yunan kralı bu savaş öncesinde İzmir’e gel-miştir.
Yunanlılar karşısında Türk ordusu tutunamayınca; Türk ordusunun telef olmasını önlemek isteyen Mustafa Kemal, İsmet Paşadan Türk ordusunu Sakarya’nın doğusuna çekmesini istedi. Yunanlılar Sakarya’nın doğusunu hem tam olarak bilmiyorlar; hem de Yunanlıların bu bölgeye ait savaş planları yoktu.
Önemi:
1-Türk ordusu Kurtuluş Savaşı esnasında ilk ve tek malubiyetini almıştır.
2-Afyon, Kütahya ve Eskişehir Yunanlıların eline geçmiştir.
3-Mecliste tartışmalar başlamıştır.
4-Meclisteki bazı milletvekilleri başkentin Kay-seri’ye taşınmasını teklif etmiştir.
5-Fransızlar barış yapmaktan vazgeçti.
6-Kuvayı Milliyeye geri dönme tartışmaları başladı.
BAŞKOMUTANLIK KANUNU
(5 AĞUSTOS 1921)
Kanunun Çıkarılma Sebebi:
Olağan üstü durumdan dolayı kararların hızlı alı-nıp; hızlı uygulanması gerekiyordu.
Mustafa Kemal milli iradeye olan saygısından dolayı baş komutanlık yetkisini meclisten sadece üç aylık kısa bir süre için istemiştir. Baş komutanlık yetkisi daha sonradan, Büyük Taarruz öncesinde süresiz olmak üzere (20 Temmuz 1922), iki defa uzatıldıysa da Cumhuriyetin ilanı ile sona ermiştir.
Önemi:
1-Meclis ilk defa bütün yetkilerini bir kişiye ver-miştir.
2-Mustafa Kemal tekrar askerlik mesleğine dön-müştür.
3-Mustafa Kemal Kurtuluş Savaşını daha rahat idare etme imkanına kavuşmuştur.
Baş Komutanın Yetki ve Sorumlulukları:
1-Meclisin tüm yetkilerini taşır.
2-Meclis kararı ile yetki süresi uzatılır.
3-Kararları kanun niteliğindedir.
4-Görev süresi dolmadan yargılanamaz
Açıklama:Baş komutanlık süresinin uzatılması ve süresiz hale getirilmesi; meclisin Mustafa Kemal’e güvendiğini ve Mustafa Kemal’in baş komutanlık yetkisini iyi kullandığını gösterir.
TEKALİF-İ MİLLİYE EMİRLERİ
(7-8 AĞUSTOS 1921)
Kanunun Çıkarılış Sebebi:
Türk ordusunun taarruz gücüne ulaşabilmesi için Türk milleti topyekün seferber edilmek istenmiştir.
Maddeleri:
1-Her ilçede bir tekalif-i milliye komisyonu kurula-caktır.
2-Kanunun uygulanması için İstiklal Mahkemeleri çalışacaktır
3-Her aile bir giyimlik elbise; bir çift çorap; bir çift çarık verecektir.
4-Bedeli sonradan ödenmek üzere; halk ve esnafın elinde bulunan yiyecek, giyecek gibi her türlü temel gereksinim maddeleri ve teknik araç gereçlerle ulaşım araç gereçlerinin %40’ına el konulacaktır.
5-Halk elinde bulunan ulaşım araçları ile her ay Milli Mücadele adına 100 kilometre taşıma yapa-caktır.
6-Gerekirse sahipsiz mallara el konulacaktır.
7-Halk elinde bulunan silah ve cephanenin tümünü teslim edecektir.
8-Gerektiğinde, zanaat erbabı orduya katılacaktır.
Açıklamalar:
1- Halktan yardımlar toplanamadan Sakarya Savaşı başlamıştır.
2-Bu vergiler Osmanlı zamanında toplanan avarız vergisi ile benzerlik gösterir.
SAKARYA MEYDAN SAVAŞI
(23 AĞUSTOS-12 EYLÜL 1921)
Yunanlılar Ankara’ya kadar ilerleyerek savaşı kesin olarak sonuçlandırmak için harekete geçmiş-tir.
Yüz kilometrelik bir alana yayılmış olan Türk ordusu düşman karşısında dağılma emareleri gös-terdiyse de; Mustafa Kemal’in “Hattı müdafa yok-tur. Sathı müdafaa vardır. O satıh tüm vatandır. Va-tanın her karış toprağı yurttaşın kanı ile ıslanma¬dıkça terk olunamaz” sözü Türk askerinin savunma azmini artırmıştır. 10 Eylülden itibaren kendisini toparlayan Türk ordusu, Yunanlıları, durdurduğu gibi; Sakarya Nehri’nin batısına atmayı da başar¬mıştır. Ordunun taarruz gücü olmadığı için savaşa devam etmemiştir.
İngilizler Yunanlılara Zaman Kazandırmak İçin Ateşkes Teklifinde Bulundular:
1-Savaş durdurulacak
2-İki tarafın kuvvetleri denetlenecek
3-Kuvvetler artırılmayacak
4-Askersiz ara bölge oluşturulacak
5-İtilaflar her iki tarafın askeri gücünü denetleyebi-lecek
Bağımsızlık olgusu ile bağdaşmayan bu ateşkes önerisi ilke olarak kabul edildiyse de; TBMM bu ateşkesin şartlarını bütün olarak kabul etmedi.
TBMM ateşkesin tam olarak kabul edilebilmesi için Yunanlıların Anadolu’yu terk etmesini iste-miştir. Fakat asıl amaçları Yunanlılara zaman ka-zandırmak olan işgal devletleri bu öneriyi kabul etmemiştir.
Açıklamalar:
1-Türk ordusu, Kurtuluş Savaşında, en fazla Sa-karya Savaşında şehit vermiştir.
2-Türkler ve Yunanlılar Sakarya Savaşında uçak kullanmıştır.
Sakarya Zaferinin Önemi:
1-Türk ordusunun II. Viyana Bozgunundan beri de-vam eden geri çekilişi ve savunması sona erip; taarruz dönemi başladı.
2-İtilaf bloğu dağıldı.
3-İtalyanlar Anadolu’yu terk etti.
4-Fransa ile TBMM arasında Ankara Antlaşması imzalandı
5-İngiltere ile 22 Ekim 1921’de TBMM esir müba-delesi antlaşması imzaladı
6-Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan ile TBMM arasında Kars Antlaşması imzalandı.
7-2 Ocak 1922’de TBMM ile Ukrayna arasında dostluk antlaşması imzalandı
8-İngilizler TBMM’ye ateşkes teklifinde bulundu.
9-Yunanlıların taarruz gücü kırıldı.
10-Mustafa Kemal’e gazilik unvanı ve mareşallik rütbesi verildi. (19 Eylül 1921)
11-Yunanlılar Doğu Trakya üzerinden İstanbul’a yapmak istedikleri saldırıdan vazgeçtiler.
NOT: Türk ordusunun en fazla insan kaybı Sakarya Savaşında oldu.
KARS ANTLAŞMASI
(13 EKİM 1921)
Sakarya Zaferi Ermenistan, Azerbaycan ve Gür-cistan’ı Rusya’nın da teşviki ile TBMM ile ant-laşma imzalamaya yönlendirdi.
TBMM ile üç Sovyet cumhuriyeti arasındaki ant-laşma Türkiye’nin doğu sınırına son halini verdi. (Türkiye’nin Batum’un liman hizmetlerinden fay-dalanma hakkı da sona erdi.)
ANKARA ANTLAŞMASI
(20 EKİM 1921)
Sebepleri:
1-TBMM’ni Sakarya Zaferi
2-Fransızların Yunan zaferinden ümidini kesmesi
3-İngiltere’nin Almanya’ya yaklaşmaya başlaması
4-Türklerin her türlü bölücü harekete karşı olması ve bu tür pürüzleri gidermek için mücadeleyi göze alması
Açıklama: Fransa ile TBMM arasında Eskişehir-Kütahya Savaşlarından önce barış görüşmeleri başlamış; fakat Türk ordusunun bu savaştaki başarı¬sızlığı Fransızları ümitlendirmiş ve Fransızlar Yu¬nanistan ile Türkler arasındaki mücadelenin kesin sonucunu beklemeye başlamıştır.
Antlaşmanın İçeriği:
1-Fransa işgali altında bulunan Adana ve Antep’i terk edecektir.
2-Hatay ve İskenderun Fransa’nın mandaterliği altında bulunan Suriye’de kalacaktır.
3-Fransa Hatay’ın nüfusuna ve kültürüne müdahale etmeyecektir.
4-Fransa bölgeden çekilmek zorunda kalırsa; Hatay ve civarını Suriye’ye bırakmayacaktır.
Açıklama: Bu madde Mustafa Kemal’in ileri gö-rüşlülüğünü gösterir. Çünkü Fransa 1936’da böl¬geyi terk edecek ve bölge¬deki statünün yeniden belir-lenmesi gerekecektir.
Önemi:
1-Güney cephesi kapanmıştır.
2-Misak-ı milliden taviz verilmiştir.
3-Dış politikada başarılı ve sözü geçer olmanın şar-tının iç politikada da başarılı olmaktan geçtiği gö-rülmüştür.
4-Güney sınırı ilk haliyle çizilmiştir.
5-İtilaf bloğu parçalanmıştır.
6-Adana ve Antep kurtarıldı.
7-Hatay misak-ı milli sınırlarının dışında kaldı.
8-Güneydeki Ermeni sorunu kapandı.
BÜYÜK TAARRUZ (26 AĞUSTOS 1922)
Taarruz İçin Yapılan Hazırlıklar:
1-Mustafa Kemal’in baş komutanlık süresi uzatıldı.
2-Rusya’dan ve bazı doğulu ülkelerden yardım sağ-landı.
3-Doğu ve güney cephesinde tam güvenlik sağ-landı.
4-İstanbul’dan silah ve cephane kaçırıldı.
5-Kamuoyu oluşturmak için Avrupa’ya diplomat-lar gönderildi.
6-Fransa ve İtalya’nın bıraktığı silahlar toplandı.
7-Fransa ve İtalya’dan silah satın alındı.
8-Tekalif-i milliye emirleri uygulandı.
9-Ordu yoğun bir eğitime tabi tutuldu.
Türk ordusu 26 Ağustos 1922’de taarruza geçti. 30 Ağustos 1922’de ise Dumlupınar’da Yunan ordusu ile Türk ordusu arasında Başkomutan Meydan Mu¬harebesi oldu. Başkomutan Meydan Muharebesinde Türk ordusu karşısında malüb olan Yunan ordusu batı yönünde kaçmaya başladı. Mustafa Kemal Türk ordusunun bu zaferi üzerine Yunanlıların ül-keden tamamen atılması için orduya “Ordular ilk hedefiniz Ak Denizdir İleri!” emrini verdi.
9 Eylülde Yunanlılar İzmir’den atılırken son Yu-nan kalıntıları ise 18 Eylülde Kapıdağ Yarıma-dası’ndan atıldı.
Türk ordusu, 18 Eylülden itibaren Marmara’ya yönelince; İngilizler ile karşı karşıya geldi. İngiliz¬ler bu durum karşısında TBMM’ye ateşkes tekli¬finde bulundular. İngilizler Türk ordusu Mar¬mara’ya girdiği takdirde Türk ordusuna karşı sava-şabilecekle¬rini bildirdiler. SSCB kozunu İngilizlere karşı çok iyi kullanan Mustafa Kemal ise Doğu Rumeli Yu¬nanlılar tarafından boşaltılmadığı tak-dirde Türk ordusunun savaşa devam edeceğini bildirdi. İngi¬lizler Yunanlıların Doğu Rumeli’yi boşaltması şartını kabul ederek mütareke yapılma-sın istediler.
Büyük Taarruzun Önemi:
1-Yunanlılar Anadolu’dan atıldı.
2-TBMM eşit devletler konumuna geldi.
3-İngilizler ile Türk ordusunun savaşma ihtimali o-luştu.
4-Mudanya Mütarekesine zemin oluştu.
5-Yunan başkomutanı esir alındı.
MUDANYA MÜTAREKESİ
(11 EKİM 1922)
Sebepleri:
1-Yunanlıların kesin olarak malüb olması
2-İngiltere’nin politik yalnızlığa düşmesi.
3-İngiliz dominyonlarının bıkkınlık göstermesi.
4-Lloyd George hükümetinin sert eleştirilere maruz kalması
5-Mustafa Kemal’in SSCB ile yardımlaşma manev¬ralarına girmesi.
TBMM, İngiltere, Fransa, İtalya‘nın doğrudan ka-tıldığı ve Yunanlıların Mudanya açıklarından bir gemiden dolaylı olarak takip ettiği Mudanya Müta-rekesi görüşmeleri 3 Ekim 1922’de başladı.
Mütarekenin Maddeleri:
1-Yunanlılar Doğu Trakya’yı 15 gün içinde Meriç’e kadar boşaltacak; bölgede Türk yönetimi 30 gün sonra başlayacaktır.
2-İstanbul ve çevresinin yönetimi TBMM’ye bıra-kılacaktır.
3-Türk ordusu barış imzalanana kadar; Çanakkale ve Kocaeli Yarımadası’nda belirlenen çizgide dura-caktır.
4-Türkiye barış imzalanana kadar Doğu Trakya’da 8000 jandarmadan daha fazla güç bulundurmaya-caktır.
5-Boğazların durumu yapılacak olan antlaşma ile belirlenecektir.
Mütarekenin Önemi:
1-Savaşın silahlı mücadele dönemi sona erip; dip-lomatik mücadele dönemi başladı.
2-Lloyd George hükümeti istifa etti.
3-İsmet Paşa diplomatik başarısını ispat etti.
4-Doğu Trakya savaş yapılmadan kurtarıldı.
5-Osmanlı yönetimi mütarekeye çağrılmamakla ve İstanbul ve çevresinin yönetimi TBMM’ye bırakıl-makla Osmanlı Devletinin hukuken sona erdiği ka-bul edildi.
6-İngiltere TBMM’nin meşruluğunu tanıdı.
LOZAN ANTLAŞMASI (24 TEMMUZ 1923)
Mustafa Kemal; Yunanlıların İzmir’de yaptığı tahri¬batın görülerek, Yunanistan’dan daha fazla savaş tazminatı alınması ve görüşmeleri daha ya-kından takip edebilmek için barış görüşmelerinin İzmir’de olmasını istemiştir. Görüşmelerin tarafsız bir ülkede olmasını isteyen Avrupalı devletler ise görüşmelerin İsviçre’nin Lozan kentinde olmasına karar vermiştir.
Rauf Orbay bakanlar kurulu başkanı olduğu için görüşmelere katılmak istemiş; fakat görüşmelere Mondros Mütarekesini imzalayan bir kişinin gide-meyeceğini savunan Mustafa Kemal; barış görüş-melerine İsmet paşa’nın gitmesini uygun bulmuştur.
Görüşmelere TBMM adına baş delege olarak İs-met İnönü, Rıza Nur ve Hasan Saka katılmıştır.
Mustafa Kemal TBMM delegelerinden; barış görüşmeleri esnasında kapitülasyonlar ve Ermeni meselesi hakkında taviz verilmemesini istemiştir.
Lozan’da barış görüşmeleri 20 Kasım 1922’de başladı. Borçlar, Irak sınırı, kapitülasyonlar, Bo-ğazlar ve İstanbul’un boşaltılması meselesinden dolayı görüşmeler 4 Şubat 1923’de kesildi.
Yahudi cemaati lideri Haim Naim Efendi’nin ara-buluculuğu sonucunda görüşmeler 23 Nisan 1923-de tekrar başlayıp, 24 Temmuz 1923’de so-nuçlandı.
a-Sınırlar:
1-Doğu Sınırı: Kars Antlaşması ile belirlenen sınır ölçü alındı.
2-Irak Sınırı:Musul petrol bölgesini Türkiye’ye bırakmak istemeyen İngiltere Irak sınırının çizilme-sinde sorun çıkardı. Görüşmelerde vakit kaybedil-mek istenmediğinden dolayı, Irak sınırı meselesi-nin, Lozan Görüşmelerinden sonra Türkiye ile İn-giltere arasındaki ikili görüşmelerle halledilmesi kararlaştırıldı.
Açıklama: Irak sınırının çizilmesi, Lozan’da çö-züme ka¬vuşturulamayan tek meseledir.
3-Suriye Sınırı:Ankara Antlaşması ile belirlenen sınır ölçü alındı.
b-On İki Ada:İtalya’ya bırakıldı.
c-Ege Adaları:Bozcaada ve Gökçeada dışındaki diğer adaların Yunanistan’a, silahlandırmamak şar-tıyla bırakılmasına karar verildi.
d-Boğazlar:Boğazlar başkanlığını Türk delege-nin yapacağı şekilde bir komisyon tarafından yöne¬tilecektir. Bu komisyon milletler cemiyeti tarafın¬dan denetlenecek ve statü milletler cemiyetinin garantisinde olacaktır.Boğazlardan serbest geçiş olacaktır. Ticaret gemilerinin geçişi serbest olacak; fakat savaş gemileri tonaja tabi tutulacaktır. Türk askeri olağanüstü durumlar hariç boğazlar bölgesi¬nin 20 km gerisinde duracaktır.
Açıklama: Türkiye açısından Lozan antlaşmasının en sakat maddesi boğazlarla ilgili maddesi olmuş¬tur. Bu madde adeta Türkiye’yi malüb durumuna düşürerek, Türkiye’nin egemenlik haklarını kısıt¬lamıştır.
e-İstanbul’un Boşaltılması:Antlaşmanın imza-lanmasından 6 hafta sonra İstanbul boşaltıla-caktır.
Açıklama:İşgalciler 2 Ekim 1923’de İstanbul’u terk etti.
f-Kapitülasyonlar ve Düyun-ı Umumiye:
Kapitülasyonlar ve Düyun-ı Umumiye kaldırıldı.
g-Borçlar:Osmanlı’nın en fazla Fransa’ya borcu olduğundan dolayı, borçlar en fazla Fransa ile tartı-şıldı. Borçların I. Dünya Savaşı sonucunda Os-manlı’dan ayrılan devletlerle TBMM arasında pay¬laştırılarak ödenmesine ve TBMM’nin üzerine düşen borcu taksitler halinde ödemesine karar ve-rildi.
h-Ermeni Meselesi: Kapandı.
ı-Azınlıklar:TBMM, azınlıklar bahane edilerek iç işlerine karışılmaması için bütün azın¬lıkları Türk vatandaşı kabul etti. İstanbul’daki Rumlar ile Batı Trakya’daki Türkler hariç; diğer azınlıkların ve dışarıdaki Türklerin ülkelerine dö¬nebileceği kabul edildi.
i-Yabancı Okullar:Yabancı okulları iç mese¬lesi sayan TBMM Lozan Görüşmelerinde yabancı okulları tartışma konusu yaptırmadı.
k-Savaş Tazminatı:Yunanistan, Karaağaç böl-ge¬sini savaş tazminatı olarak Türkiye’ye verecektir.
Açıklama: Bu madde Trakya’nın I. Dünya Savaşı öncesin¬deki sınırını değiştirmiştir.
l-Patrikhane:Patrikhane İstanbul’da kalacaktır. Patrik seçimini, başka devletleri iç işlerine karış-tırmak istemeyen Türkiye yapacaktır. Türkiye Or-todoks din adamlarının belirlediği üç adaydan birini patrik olarak tayin edecektir. Patriğin siyasal yetki¬leri olmayacaktır.
m-Kıbrıs: İngiltere kendi toprağı saydığı Kıbrıs’ı görüşmeler esnasında tartışma konusu yaptırmadı.
Lozan Antlaşmasının Önemi:
1-Türkiye Devleti tanındı.
2-Osmanlı devletinin sona erdiği kabul edildi.
3-Türk devletinin tam bağımsızlığı kabul edildi.
4-Osmanlı’nın bıraktığı asırlık sorunlar kapandı.
5-Devrimler için ortam hazırlandı.
6-Sevr Antlaşması yürürlükten kalktı.
7-Sömürge altında yaşayan milletlere örnek oldu.
Lozan Antlaşmasının Eleştirilen Yönleri:
1-Batı Trakya ve Ege Adaları’nın geri alınamaması
2-Patrikhanenin İstanbul’da kalması
3-Musul’un alınamaması
4-Boğazların statüsü
Açıklama:Lozan’ı eleştirenlerin; günün şartlarını, bilme¬diği veya düşünmediği anlaşılmaktadır. Ta-rihçi araştırdığı olayın geçtiği dönemin şartlarını bilmek zorundadır.
Lozan Antlaşmasının Özellikleri:
1-I. Dünya Savaşı sonrasında imzalanan antlaşma¬lar arasında günümüze kadar geçerliliğini koruyan tek antlaşmadır.
2-I. Dünya Savaşı sonucunda imzalanan en son antlaşmadır.
3-Yeni bir devletin kurulduğunu belgelemiştir.
4-23 Ağustos 1923’de II. Meclis tarafından onay-landı.
5-Rusya ve Bulgaristan sadece Boğazlar rejimi için katıldı.
6-143 maddedir.
Lozan’ı I. Dünya Savaşından Sonra İmzalanan Antlaşmalardan Ayıran Farklar:
1-Askeri kısıtlamalar yoktur.
2-Türkiye savaş tazminatı vermemiştir
3-Türkiye’ye ekonomik yaptırımlar uygulanmamış¬tır.
4-Zaferi simgelemektedir.
5-Türkiye eşit devletler statüsündedir.
