Türkiye'nin coðrafi konumu

[Sosyal Bilgiler1]

A. ÖZEL KONUM
Herhangi bir yeri diðer yerlerden ayýran, sahip olduðu kendine has özelliklerin tümüne özel konum denir. Özel konum bir çok konuyu kapsamaktadýr. Bunlara kýsaca. deðinirsek:
a)   Denize göre konum: Dünya üzerindeki bir yerin Q
çevresindeki deniz ya da denizlere göre konumudur. w
Deniz etkisinde bulunan yerlerde; yýllýk ortalama sýcaklýk S
yüksek, sýcaklýk farklarý az ve yaðýþ miktarý fazladýr.         -~
Bunun sonucunda tarým ürünleri daha fazla çeþitli, nüfus :5
yoðun, ticaret canlý ve ormanlýk arazi fazladýr.   >-
b)   Jeopolitik konum: Dünya üzerindeki herhangi bir
noktanýn  ekonomik,  siyasi,  askeri,  ticari  ve  kültürel
etkilerini ortaya koyan özelliklerine denir.
c)   Yerþekilleri ve Yüksekliðe Göre Konum: Bir yerin
yerþekillerine ve yükseltiye göre konumu; iklimini, bitki
örtüsünü,  tarýmsal faaliyetlerini,  beþeri  ve  ekonomik
özelliklerini etkiler.
B. MATEMATÝK KONUM
Dünya üzerindeki herhangi bir noktanýn, enlem ve boylam dereceleriyle belirtilmesine matematik konum denir.
PARALEL
iði   varsayýlan   hayali
Ekvator'a   paralel   olarak çemberlere paralel denir.
Paralellerin Özellikleri
»   Ekvator'un 90 kuzeyinde, 90 da güneyinde olmak
üzere, toplam 180 paralel bulunur. »   Baþlangýç paraleli Ekvator'dur. »   En büyük paralel dairesi Ekvator'dur. Ekvator'dan

» Ekvator'dan kutuplara doðru gidildikçe paralellerin boylarý kýsalýr. Buna karþýlýk paralei numaralarý büyür.
» Matematik konumu daha ayrýntýlý olarak belirleyebilmek için, her paralel dairesi 60 dakikaya, her dakika 60 saniyeye bölünmüþtür.
» 90° paralelleri nokta halindedir. Bunun nedeni; Dünya'nýn þeklinin geoid olmasýdýr.
» Paraleller birbirleriyle kesiþmezler, birieþmezler. Paraleller doðu - batý doðrultusunda uzanýrlar.
» Ardýþýk iki paralel arasý uzaklýk yaklaþýk olarak 111 km'dir. Paralellerin bu özelliðinden yararlanarak kuzey güney doðrultusunda ve ayný meridyen üzerinde bulunan iki nokta arasýndaki uzunluk hesaplanabilir.
Paraleller arasý uzunluk iþlemlerinde þu yol takip edilir:
-   Aralarýnda uzaklýðý  sorulan  noktalar arasýndaki
enlem farký bulunur. Ýstenilen merkezlerin her ikisi de
ayný yarým kürede ise, numarasý büyük paralelden
küçük parale! çýkarýlýr. Farklý yarým küredeler ise
paraleller toplanýr.
-   Bulunan paralel farký sabit uzaklýk olan 111 ile
çarpýlýr. (Ardýþýk iki paralel arasý 111 km olduðu için)
ENLEM
Paralel çemberlerinin (Boylamlarýn), Baþlangýç paraleline (Ekvator) olan uzaklýðýnýn açý cinsinden deðerine enlem denir.
Alçak Enlemler; ekvator ile dönenceler arasýnda kalan enlemlere denir.
Orta Enlemler; dönenceler ile kutup daireleri arasýnda kalan enlemlere denir.
Yüksek Enlemler; kutup daireleri ile kutup noktalarý arasýnda kalan enlemlere denir.

-COGRAFYA-

67





Ýki paralel arasý uzaklýða bir enlem derecesi denir. Enlem Derecesil
ENLEMÝN ETKILERÝ
» Dünyanýn dönüþ hýzý enleme baðlý olarak deðiþir. Kutuplara gidildikçe dönüþ hýzý azalýr. (Çizgisel hýz en fazla ekvatordadýr.)
» Güneþ ýþýnlarýnýn düþme açýsý, sýcaklýklar ve iklim özellilikleri anlamlere göre deðiþir. Buna baðlý olarak;
-   Bitki örtüsü
-   Tarým ürünleri
-   Toprak yapýsý
-   Hayvan türleri
-   Akarsu rejimleri deðiþiklik gösterir.
»   Atmosferin kalýnlýðý anleme göre deðiþir.
» Ekvator'dan kutuplara doðru gidildikçe yerçekimi artar. (Dünyanýn merkezine yaklaþýldýðý için)
>> Gece-gündüz süreleri enleme göre deðiþir. Ekvatorda bütün süreler birbirine eþittir. Kutuplara yaklaþtýkça gece ve gündüz süreieri daha fazla uzayýp kýsalýr.
» Deniz ve okyanuslarýn sýcaklýk ve tuzluluðu kutuplara gidildikçe azatýr.
» Cisimlerin gölge boylarý enleme göre deðiþir. Kutuplara gidildikçe artar.
» Kuzey yarýmküre'de güneyden, Güney yarýmkürede kuzeyden esen rüzgarlar sýcaklýðý artýrýr.
» Yerlaþma özellikleri ve yaþam biçimleri eniemlere göre deðiþir.
* Kýsaca enlem; yerel saat va yer altý kaynaklarý dýþýnda, dünyadaki hemen haman her þeye etki eder.
MERÝDYEN
Bir kutuptan diðer kutba ulaþan, paralalleri dik açýyla kesen hayali yarým çemberlere meridyen denir.
Meridyenlerin Özellikleri
» Baþlangýç meridyeninin 180 doðusunda, 180 de batýsýnda olmak üzere, toplam 360 meridyen yayý vardýr. Baþlangýç meridyeni Ýngiltere'nin baþkentindeki    Greenwich    istasyonundan    geçen

meridyendir.
Koordinatlarla bir yeri daha iyi belirleyebilmek için, her meridyan derecesi 60 dakikaya: her dakika 60 saniyeye bölünmüþtür.
Kuzey Kutbu
Ekvator
Baþlangýç Meridyeni
Güney Kutbu
» Ekvator üzarinde iki meridyen arasý uzaklýk 111 km' dir. Kutuplara doðru gidiidikçe bu uzaklýk azalýr. Bütün meridyenlerin boylarý birbirine eþittir.
» Ayný maridyen üzerinde bulunan bütün noktalarýn (Güneþ karþýsýndan ayný anda geçtiklerinden) yerel saatleri aynýdýr.
» Meridyen deraceleri Greenvvich'ten doðuya ve batýya gidildikçe büyür. Meridyenler kuzey - güney doðrultusunda uzanýr. Bütün meridyenler kutuplarda birleþirler.
» Meridyenler bir paralel boyunca birbirlerinden eþit uzaklýkta bulunurlar.
» Ardýþýk iki maridyan arasýndaki yeral saat farký 4 dakikadýr. (Bu durum açýsai hýzýn her yerde ayný olduðunu gösterir.)
BOYLAM
Meridyenlerin, baþlangýç maridyenina (Greenvvich) olan uzaklýðýnýn açý cinsinden deðerine boylam denir. Meridyen ve boylam birbirlarinin yerine kullanýlýrlar. Ýki meridyen arasý uzaklýða bir boylam derecesi denir.
Baþlangýç Meridyeni
Kuzey Kutbu
Ekvator
Meridyen
Boylam Dereceleri
Güney Kutbu
Boylamýn Etkileri
Boylamýn Dünya üzerindeki en belirgin etkisi, yerel saat farklarýný oluþturmasýdýr.
YEREL SAAT
Ayný  boylam üzerindeki noktalar ekinoks durumunda güneþin önünden ayný zamanda geçerler. Bu nadenle her

68-

-GENEL YETENEK GENEL KULTUR DERGISI-



meridyenin kendine özgü bir saati vardýr. Buna yerel saat denir.
Yerel saat farklarý, meridyenlerden faydalanýlarak hesaplanýr. Yerel saat hesaplarýný yapabilmek için þunlarý öðrenmekte fayda vardýr:
Ayný meridyen üzerinde bulunan bütün noktalarýn öðle vakitleri ayný anda olur ve yerel saatleri birbirine eþittir. Ayný meridyen üzerinde bulunan noktalarýn yerel saatleri birbirine eþit olmasýna raðmen (21 Mart ve 23 Eylül tarihleri hariç) Güneþ'in doðma ve batma saatleri farklýdýr. Bunun nedeni, Dünya ekseninin 23° 27' eðik olmasýdýr.
YEREL SAAT PROBLEMLERÝ
Yerel saat problemlerinde þu yol takip edilir:
a.   Ýstenilen   merkezlerin   her   ikisi   de   Greenvvich'in
batýsýnda ya da doðusunda ise, boylam numarasý büyük
olandan küçük olan çýkarýlýr. istenilen merkezlerden birisi
Greenvvich'in doðusunda diðeri batýsýnda ise boylamlar
toplanýr.
Buna göre; Boylam farký bulunur. Bulunan boylam farký sabit zaman farký olan 4' ile çarpýlarak yerel saat farký hesaplanýr.
b.   Dünya batýdan doðuya doðru döner. Bu nedenle,
doðuda yerel saat batýya göre daima ileridir. Batýda ise
yerel saat doðuya göre daima geridir.
Buna göre; Batýdaki bir noktanýn yerel saati verilecek,   ýu
doðudaki  bir noktanýn  yerel  saati  sorulacak olursa,   g
doðuda yerel saat daima ileri olacaðýndan aradaki yerel   îi
saat farký toplanýr, Doðudaki bir noktanýn yerel saati   S
verilir, batýdaki bir noktanýn yerel saati sorulursa, batý   ^
daima geri kalacaðýndan aradaki yerel saat farký çýkarýlýr.
GÜNEÞ PROBLEMLERI
Güneþ'in doðma ve batma saati ile ilgili problemlerde þu yol takip edilir:
a. Yerel saat problemlerinde anlatýldýðý gibi iki nokta arasýndaki yerel saat farký bulunur.
b. Dünya, batýdan doðuya doðru döndüðü için, doðuda Güneþ batýya göre daima erken doðar. erken batar. Batýda ise Güneþ, doðuya göre daima geç doðar, geç batar.
Buna göre; Batýdaki bir noktada Güneþ'in doðma saati verilir, doðudaki bir noktada Güneþ'in doðma saati sorulursa, doðuda Güneþ erken doðacaðýndan aradaki yerel saat farký çýkarýlýr. Eðer tersi sorulursa, batýda Güneþ geç doðacaðýndan aradaki yerel saat farký toplanýr.
TARÝH DEÐÝÞTÝRME ÇÝZGÝSÝ
Dünya'nýn doðu ve batý yarýým kürelerinin uç noktalarý arasýnda bir günlük zaman farký vardýr. Bu nedenle,

Baþlangýç meridyeninin devamý olan 180° meridyeni, tarih deðiþtirme çizgisi olarak kabul edilmiþtir.
» 180° boylamýnýn batýsýna doðru gidildiðinde, Doðu Yarým Küre'ye geçildiði için, tarih bir gün ileridir.
» 180° boylamýnýn doðusuna doðru gidildiðinde, Batý Yarým Küre'ye geçüdiði için, tarih bir gün geridir.
» Tarih deðiþtirme çizgisi denizlerden geçirilmiþtir. Hiçbir karanýn üzerinden geçmemektedir. (Tarih ve saatlerde yanlýþlýk olmamasý için) Bu yüzden diðer meridyenler gibi yanlý deðil, yamuktur.
TÜRKÝYE'NÝN COÐRAFÝ KONUMU

Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Konumu Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçlarý
» Üç tarafý denizlerle çevrilidir, bunun sonucunda iklim çeþitliliði, dolayýsýyla bitki örtüsü, tarým ürünleri, turizm faaliyetleri de çeþitlenmiþtir.
» Ýstanbul ve Çanakkale boðazlarý vasýtasýyia Karadeniz'i Akdeniz' e baðlayan yollar Türkiye'nin kontrolü altýndadýr.
» Petrol ülkeleri ile sanayileþmiþ ülkeler arasýnda yer alýr.
» Eðim ve engebenin fazla olmasý gerçek alanýyla iz düþüm alaný arasýndaki farklýlýðý arttýrmýþtýr.
» Türkiye'de daðlarýn doðu-batý yönünde uzanmasý denizsel iklimin iç bölgelere sokulmasýný engellemiþ (Ege Bölgesi hariç), ulaþýmý doðu batý yönünde kolaylaþtýrmýþ, kuzey ve güney yönünde zorlaþtýrmýþtýr.
» Türkiye, Asya, Avrupa ve Afrika kýtalarýnýn birbirine en çok yaklaþtýðý yerde bulunur.
»   Farklý kültürlerin kurulduðu, Dünya'nýn en eski

-COGRAFYA-

69



kültür hazinelerine sahiptir.
» Türkiye'nin ortalama yükseltisi fazladýr. (Yaklaþýk 1132 m.) Ayrýca yükselti genel olarak batýdan doðuya doðru artmaktadýr. Bunun sonucunda doðuya doðru gidildikçe sýcaklýk azalýr.
»   Zengin yeraltý kaynaklarýna sahiptir. Türkiye'nin Matematik Konumu ve Sonuçiarý
» Türkiye, 36° - 42° Kuzey paralelleri ile 26° 45° Doðu meridyenleri arasýnda yer alýr. Diðer bir ifadeyle, Türkiye Ekvator'un kuzeyinde ve Greenvvich'in doðusunda buiunan bir ülkedir. Türkiye'nin matematik konumunun sonuçlarý þöylece sýralanabilir:
» Ayný anda tek ortak saat kullanýlýr. Çünkü doðu -batý yönünde fazla geniþ deðildir.
» Güneþ ýþýnlarý hiçbir zaman dik açýyla gelmez. (Dönencelerin dýþýnda kaldýðý için)
» Ýki meridyen arasý uzaklýk yaklaþýk olarak 85 - 86 km dir.
»   Kuzey Yarýmküre'nin Orta kuþaðýnda yer alýr. »   Dört mevsim belirgin olarak görülür. »   Kýþýn cephesel yaðýþlar fazladýr.
» Güneyden kuzeye gidildikçe güneþ ýþýnlarýnýn geliþ açýsý küçülür. Bunun sonucunda: Kuzeye gidildikçe sýcaklýklar azalýr, gölge boylarý uzar, deniz sularýnýn tuzluluðu azalýr, güneþlenme gün süresi azalýr.
» Güneyden kuzeye gidildikçe cisimlerin gölge boyu uzar.
» Güneyden kuzeye gidildikçe gece - gündüz süreleri arasýndaki fark artar. (Ekinoks tarihleri hariç)
» Kuzeyden esen rüzgârîar sýcaklýðý düþürürken, güneyden esen rüzgârlar sýcaklýðý yükseltir.
» Daðlarýn güney yamaçlarý daha sýcaktýr. Buna baðlý olarak güney yamaçlarda yerleþmeier fazladýr.
»   Bir cismin öðle vakti gölgesi daima kuzeydedir. »   Batý rüzgarlarý kuþaðýnda yer alýr.
» Haziranda yaz dönümü, Aralýkta kýþ dönümü yaþanýr.
»   Baþiangýç meridyeninin doðusunda yer alýr.
» Türkiye'nin doðusuyla batýsý arasýnda 45° - 26°= 19 boylam, 19.4' = 76 dakikalýk zaman farký bulunur.
» 2. (30° Doðu) ve 3. (45° Doðu) saat dilimleri ortak saat olarak kullanýlýr.

'CD
tU Û
„=£•■ '5
UJ
5-